Olympic Tokyo 1964 khai mạc trùng với sự kiện ra mắt tuyến đường sắt cao tốc đầu tiên của Nhật Bản với tốc độ 210 km/h, báo trước buổi bình minh của kỷ nguyên công nghệ cao ở Nhật Bản.
Trong vòng gần hai thập kỷ, những cải tiến như máy ghi hình của Sony, bộ nhớ flash của Toshiba và Space Invaders - trò chơi bắn súng arcade - đã cách mạng hóa ngành công nghiệp game, khiến Nhật Bản trở thành một cường quốc vượt trội về công nghệ trên toàn cầu. Thậm chí, nước này được dự đoán vượt qua Mỹ để trở thành nền kinh tế lớn nhất thế giới.
Tuy nhiên, thời kỳ hoàng kim của đất nước này với TV, thiết bị ghi âm và máy tính đã xa. Nhật Bản có thể tự hào vì phát minh máy nghe nhạc Walkman, nhưng Apple đã đưa ra iPhone. Đối thủ trong khu vực là Hàn Quốc và "gã khổng lồ" công nghệ Samsung đã vượt Nhật Bản về smartphone và chip nhớ.
Xe điện không người lái e-Palette của Toyota tại Thế vận hội Tokyo. Ảnh: Toyota.
Đây không chỉ đơn giản là một đòn giáng vào lòng tự hào dân tộc của Nhật Bản, mà còn là một tình thế tiến thoái lưỡng nan của các tập đoàn và trách nhiệm kinh tế. Làn sóng Covid-19 thứ tư đã ngăn một lượng khán giả khổng lồ tới Nhật và doanh thu mà họ mang lại để giúp thúc đẩy sự phục hồi từ đại dịch. Trong một thế giới ngày càng phân cực, nơi Mỹ và Trung Quốc đang thiết lập các tiêu chuẩn về công nghệ và dữ liệu, Nhật Bản có nguy cơ bị tụt hậu xa hơn.
Thủ tướng Yoshihide Suga đang có chiến lược phục hồi vị thế công nghệ của Nhật với kế hoạch thúc đẩy ngành công nghiệp chip được nâng lên thành một dự án quốc gia ngang hàng với đảm bảo thực phẩm hoặc năng lượng. Nhưng các chuyên gia trong ngành và quan chức chính phủ nói rằng giải pháp này cũng sẽ đòi hỏi một thứ khác: một sự thay đổi cơ bản trong cách Nhật Bản kinh doanh nhiều thập kỷ tới.
Điều đó đồng nghĩa việc giảm bớt thủ tục hành chính, tuyển dụng tài năng sản xuất chip nước ngoài và hoàn toàn loại bỏ "sự khăng khăng cứng đầu đối với chủ nghĩa Nhật Bản hoàn hảo", Kazumi Nishikawa, Giám đốc bộ phận CNTT của Bộ Kinh tế, Công nghiệp và Thương mại gọi tắt là METI, cho biết.
Ông nói: "Phương pháp tự lực sản xuất tại Nhật Bản đã không thành công. Chúng tôi muốn tránh điều đó lúc này".
Sự tụt hậu trong nghiên cứu chip
Nhật Bản có thể nhờ TSMC Đài Loan giúp xây dựng lại ngành công nghiệp chip thống trị một thời của mình. Tuần trước, CEO của TSMC, ông C.C. Wei gây ngạc nhiên khi cho biết TSMC đang thực hiện "quá trình thẩm định việc sở hữu một cơ sở sản xuất công nghệ đặc biệt tại Nhật Bản". Dường như, điều này để xác nhận suy đoán về kế hoạch xây dựng một cơ sở tại Nhật Bản của nhà sản xuất chip tiên tiến hàng đầu thế giới.
Nhật Bản, nền kinh tế thứ ba thế giới sau Mỹ và Trung Quốc, đang lập ngân sách hàng trăm tỷ yên để nghiên cứu và phát triển chip. Nhưng số tiền này chỉ là "giọt nước" trong "đại dương tiền" đang được chi ra ở Mỹ, nơi ít nhất 5,7 nghìn tỷ yên (52 tỷ USD) đang được đầu tư để hỗ trợ sản xuất chất bán dẫn trong nước. Tại Hàn Quốc, các công ty như Samsung và SK Hynix cam kết đầu tư 450 tỷ USD trong vòng một thập kỷ, trong khi chỉ riêng TSMC chi 100 tỷ USD trong ba năm tới.
Akira Amari, cựu Bộ trưởng Ngoại giao về chính sách kinh tế tài khóa Nhật Bản, cho biết: "Mỗi quốc gia đang đưa ra mức hỗ trợ theo thứ tự cường độ ưu tiên khác nhau".
Tuy nhiên, ông nói, thủ tướng Suga "cực kỳ giỏi" trong việc hoàn thành công việc và hiện tập trung vào số hóa và trung hòa carbon - hai vấn đề được liên kết bởi chất bán dẫn.
Nhật Bản vẫn tự hào về thành tích xuất sắc trong các lĩnh vực gồm robot và siêu máy tính. Các kỹ sư Nhật Bản thậm chí vừa phá vỡ kỷ lục thế giới về tốc độ Internet nhanh nhất. Trong bản đánh giá chuỗi cung ứng của Nhà Trắng được công bố vào tháng 6, Nhật Bản được đề cập đến 85 lần, nhiều hơn Đài Loan và Hàn Quốc, và có cùng số lượng tham chiếu với châu Âu.
Siêu máy tính Fugaku của Nhật Bản tại Trung tâm Khoa học Tính toán Riken ở Kobe, tỉnh Hyogo. Ảnh: AFP.
Tetsuro Higashi, Chủ tịch danh dự của hãng sản xuất thiết bị bán dẫn Tokyo Electron, cho biết nhiệm vụ giải quyết sự suy giảm của Nhật Bản không đơn giản như xây dựng lại một ngành công nghiệp. Ông chỉ ra thế mạnh của Nhật Bản là Kioxia (tên mới của Toshiba Memory) cho bộ nhớ và Sony với cảm biến hình ảnh, cùng các nhà sản xuất linh kiện và chip nguồn.
"Chiến lược phải kết nối những phần đó và tạo thành lõi. Tuy nhiên, có một cảm giác khủng hoảng cơ bản hơn. Điều đáng sợ là nếu điều này trở nên tồi tệ, toàn bộ nền kinh tế Nhật Bản sẽ bị ảnh hưởng", Higashi cho biết.
Giống tất cả các quốc gia tiên tiến nhất trên thế giới, những thiếu sót về công nghệ của Nhật Bản đã bị phơi bày bởi đại dịch. Sự thiếu công nhận của nó chứng tỏ sự suy giảm ảnh hưởng công nghệ vì nhiều lý do, chính trị, kinh tế và văn hóa.
Theo IC Insights, năm 1990, Nhật Bản nắm giữ khoảng 50% thị trường chip toàn cầu, bây giờ là 6%. Một phân tích được tại hội nghị bán dẫn do tổ chức tư vấn Stiftung Neue Verantwortung (SNV) có trụ sở tại Berlin thực hiện cho thấy sự sụt giảm đáng kể trong đóng góp của Nhật Bản trong 25 năm qua, đến mức Trung Quốc đã vượt qua nó vào năm ngoái. Các nhà nghiên cứu Jan-Peter Kleinhans và Julia Hess của SNV viết trong báo cáo: "Thị phần giảm dường như đi đôi với việc giảm sức mạnh R&D. Ai sẽ là người phát triển chip của tương lai?".
Trong một bài phát biểu trước Ủy ban Khoa học và Công nghệ Hạ viện vào tháng trước, nhà tư vấn độc lập Takashi Yunogami đã nêu rõ những thất bại của Nhật Bản. Nhật Bản từng sản xuất bộ nhớ cho máy tính lớn (Mainframe), nơi khách hàng yêu cầu chất lượng cao và bảo hành 25 năm. Tuy nhiên, với sự nổi lên của máy tính cá nhân, ngành công nghiệp Nhật Bản đã không đáp ứng được, khiến Samsung có cơ hội cung cấp bộ nhớ PC với chi phí chỉ bằng một phần nhỏ. Trong thời đại đồ điện tử dùng một lần ngày càng tăng, Nhật Bản mắc phải "căn bệnh chất lượng cao".
Những rắc rối của ngành càng tăng thêm do phản ứng của chính phủ ủng hộ việc tạo ra các nhà vô địch trong nước thay vì hợp tác với nước ngoài. Năm 1999, Tokyo khuyến khích sáp nhập các doanh nghiệp bộ nhớ của Hitachi và NEC dưới cái tên Elpida, tiếng Hy Lạp có nghĩa là "hy vọng". Năm 2012, công ty đã nộp đơn phá sản với khoản nợ 5,5 tỷ USD và được mua bởi Micron Technologies của Mỹ.
Yunogami nói với các nhà lập pháp: "Tất cả mọi biện pháp nhằm cố gắng ngăn chặn xu hướng đi xuống - các dự án quốc gia, tập đoàn, liên doanh - đều thất bại. Ngành công nghiệp chip đang vượt quá sự phục hồi".
Tuy nhiên, cũng giống các quan chức khác, ông nhìn thấy tia hy vọng về thị phần của Nhật Bản trên thị trường toàn cầu về thiết bị chip và nguyên liệu thô. Cơ hội tốt nhất của chính phủ là tập trung vào những thành công ít ỏi đó và "làm cho kẻ mạnh trở nên mạnh mẽ hơn", ông nói.
Sự can thiệp của chính phủ vào ngành công nghiệp chip đã giúp Nhật Bản xây dựng sự thống trị ngay từ đầu. Tuy nhiên, sự giúp đỡ của chính phủ ngày nay bị nhiều người coi là liều thuốc độc đối với một số doanh nghiệp, minh chứng cho những khó khăn của Thủ tướng Suga trong việc đảm bảo sự hỗ trợ cho sự phục hồi đỉnh cao công nghệ.
Một giám đốc điều hành giấu tên của một công nghiệp Nhật Bản tỏ ra bi quan về cơ hội thành công, đổ lỗi cho văn hóa quan liêu của chính phủ. Ông cho rằng mức độ kiểm soát chất lượng quá mức là một yếu tố cản trở TSMC thiết lập sự hiện diện tại Nhật Bản với các đối tác địa phương.
Yuko Harayama, Giám đốc điều hành tại tổ chức nghiên cứu Riken, cho biết chìa khóa sẽ là công nghệ gì Nhật Bản có thể học hỏi được từ TSMC. Với cách tiếp cận chiến lược, động lực công nghệ của chính phủ có thể là cơ hội để cải cách lĩnh vực sản xuất của Nhật Bản cho thời đại kỹ thuật số. Bà nói thêm: "Nếu không đầu tư cho tương lai, Nhật Bản sẽ luôn phụ thuộc vào người khác".
Có một lý do khác mà các quan chức Nhật Bản thường viện dẫn cho sự suy giảm của đất nước, mà nghe có vẻ quen thuộc với Trung Quốc hiện nay: Một cuộc chiến thương mại với Mỹ cách đây khoảng 40 năm, với sự trỗi dậy của Nhật Bản, Mỹ đã áp đặt yêu cầu chỉ sử dụng một tỷ lệ nhất định chip của Mỹ hoặc đối mặt với thuế quan thương mại.
"Mỹ từng coi sự nổi lên của Nhật Bản là một mối đe dọa và cần bị đẩy lùi", Amari, người đứng đầu ngành thuế của đảng cầm quyền cho biết. Tuy nhiên, ngành công nghiệp của Nhật Bản cũng phạm phải sai lầm tự mãn, chỉ tập trung vào thị trường trong nước mà không mạo hiểm ra thế giới. Tiêu biểu sự sụp đổ của Docomo, công ty đầu tiên kết nối điện thoại di động với Internet, nhưng vẫn thua Samsung và Apple.
Ngày nay, các vấn đề an ninh quốc gia liên quan đến công nghệ đòi hỏi chính phủ Nhật Bản phải đối mặt với "thách thức xảy ra một lần trong một trăm năm". Điều đó có nghĩa là nó phải chấp nhận thách thức hoặc tụt lại phía sau, ông nói.
Ông nói: "Nhật Bản rất giỏi trong việc đưa mọi thứ từ 0 lên 1, nhưng không quá giỏi trong việc đưa chúng từ 1 lên 10. Nhật Bản thắng trong công nghệ và thua trong kinh doanh".
Đăng Thiên (theo Bloomberg)