Các nhà phê bình đánh giá sự trở lại của Nguyễn Thị Hoàng, qua loạt tác phẩm gây chú ý gần đây, tạo cột mốc trên hành trình nhận thức giá trị của văn học miền Nam.
Tại tọa đàm hôm 19/4 ở Đại học Văn hóa Hà Nội, nhà văn Nguyễn Thị Hoàng, 82 tuổi, cho biết hạnh phúc khi chứng kiến tác phẩm được đón nhận một lần nữa. Khi xuất bản Vòng tay học trò năm 1966, Nguyễn Thị Hoàng từng tuyệt vọng vì tiểu thuyết bị chê "đồi trụy", do đề cập đến mối tình giữa cô giáo và học trò.
Nhà văn Nguyễn Thị Hoàng ở buổi tọa đàm. Ảnh: Hà Thu.
Vòng tay học trò là điển hình của việc tác phẩm văn học đô thị miền Nam bị đánh giá sai. Ông Phạm Xuân Nguyên kể thời tác phẩm mới ra đời, chính ông tham gia viết bài chê. Gần đây, khi nghe tin tiểu thuyết được tái bản, một người bạn của ông nói: "Ông Nguyên này, ông có cảm thấy những việc làm trước đây của các ông là vô nghĩa không? Các ông từng vùi dập Vòng tay học trò, giờ nó vẫn trở lại mạnh mẽ". Nhà phê bình nói khi đọc lại, ông thấy đó là mối tình cô trò trong sáng, nhẹ nhàng. "Tác phẩm tái bản sẽ có thế hệ đọc mới, cách đánh giá mới khách quan, phù hợp với thời đại hơn", ông nói.
Việc bị người trong văn giới khi ấy phê phán dữ dội vô tình khiến tác phẩm nổi đình đám ở miền Bắc nhiều thập kỷ sau. Một số độc giả có mặt tại tọa đàm kể kỷ niệm họ biết đến tiểu thuyết của Nguyễn Thị Hoàng từ thời học sinh, sinh viên, lén lút chuyền nhau đọc cuốn sách đã nhàu nát vì qua tay nhiều người.
Tiến sĩ Trần Ngọc Hiếu - Đại học Sư phạm Hà Nội - khuyên các bạn trẻ đọc Vòng tay học trò vì đây là một trong những tác phẩm lãng mạn viết về vùng miền hay nhất trong giai đoạn trước 1975, cụ thể là thành phố Đà Lạt. Trần Ngọc Hiếu ấn tượng với cách miêu tả cảnh vật, tâm trạng con người lãng mạn, giàu chất thơ của tác giả.
Bộ sách của Nguyễn Thị Hoàng mới được Nhà sách Nhã Nam tái bản. Ảnh: Nhã Nam.
Các diễn giả nhận định văn học đô thị miền Nam có số lượng tác phẩm, tác giả đồ sộ, đa phong cách nhưng bị lãng quên. Các tác phẩm này nhìn chung mang bút pháp cách tân - đậm chất lãng mạn, khắc họa con người và cuộc sống trước 1975. Thập niên 1960, 1970, đa phần sáng tác thuộc dòng này bị gọi là "ấn phẩm xám", nhiều cuốn bị cấm lưu hành, khiến kết cấu văn chương Việt Nam hiện đại bị khuyết. Hai thập niên trở lại đây, một số đơn vị xuất bản, nhà sưu tập dành thời gian, kinh phí tìm lại các bản thảo cũ, in thành sách.
Cuốn Từ điển văn học (2004) giới thiệu một số tác giả văn học đô thị miền Nam và sự trở lại của họ. Năm 2012, tác giả nữ Trần Thị NgH được nhắc lại với bộ ba tập truyện Lạc đàn, Nhăn rúm, Nhà có cửa khóa trái. Năm 2017, Nguyễn Thị Thuỵ Vũ - nữ tác giả được đón đọc bậc nhất trước năm 1975 ở miền Nam - gây chú ý vì trở lại cùng lúc với 10 bộ tác phẩm truyện ngắn, truyện dài. Đầu năm 2018, bộ đôi tiểu thuyết được các nhà phê bình đánh giá "khó đọc" của Dương Nghiễm Mậu - Tuổi nước độc và Sợi tóc tìm thấy - được tái bản. Thơ Du Tử Lê được in lại khá muộn nhưng nhận được sự đón nhận từ độc giả, với hai tập Trên ngọn tình sầu, Khúc thụy du (2018). Đười ươi chân kinh của Bùi Giáng, tái bản năm 2012, mở ra hướng tiếp cận một hiện tượng thơ lạ.
Theo tiến sĩ Mai Anh Tuấn, những động thái tái dựng văn học đô thị miền Nam vài năm gần đây chưa thể đầy đủ và có tính hệ thống, chỉ một số lượng rất nhỏ tác phẩm văn chương được giới thiệu. Tuy nhiên, anh đánh giá đây là bước tiến. Bởi độc giả ngày nay không còn bị định hướng bởi nhiều yếu tố, là người trực tiếp quyết định sức sống của tác phẩm. Mai Anh Tuấn mong muốn dòng văn học này một lần nữa trở nên hưng thịnh, giống như dòng nhạc bolero được đón nhận nồng nhiệt.
Nhà nghiên cứu Lại Nguyên Ân nói: "Những di sản có giá trị không thể chết đi. Chúng ta cần có cái nhìn cởi mở, khách quan hơn để bộ phận văn học này được trở lại một cách bình thường với công chúng". Ông nêu ý kiến về cách gọi "văn học miền Bắc", "văn học miền Nam" gây ra sự khu biệt, nhìn nhận thiếu công bằng với các tác phẩm. Tuy nhiên, tiến sĩ Mai Anh Tuấn cho biết hiện tại, giới nghiên cứu chưa có giải pháp mới về cách đặt tên này.
"Phàm là văn chương tiếng mẹ đẻ, ít hay nhiều, chúng ta đều bắt gặp ở đó những hạnh phúc, buồn vui, những vấp ngã và trưởng thành của dân tộc. Sự trở lại của văn học đô thị miền Nam nhằm hoàn thiện dần bức tranh văn học nước nhà thế kỷ 20", anh Mai Anh Tuấn kết luận.
Hà Thu