‘The Missing Picture’, điện ảnh Campuchia và giấc mơ Oscar

Năm 1975, quân đội Khmer Đỏ nắm quyền trên vương quốc Campuchia, bắt đầu một thời kỳ đẫm máu trong lịch sử đất nước này. Suốt 4 năm nằm dưới chính quyền Kampuchea Dân Chủ với lãnh đạo Pol Pot, Campuchia đã trải qua nạn diệt chủng tàn khốc dưới chế độ cải cách, cướp đi sinh mạng của gần 2 triệu người.

Đạo diễn Rithy Panh (sinh năm 1964) chia sẻ thời niên thiếu tang thương đày đọa với những người cùng thời khi phải chứng kiến chế độ mới tàn sát và phủ đầu người dân trong đó có gia đình của ông. May mắn trốn thoát sang Thái Lan năm 1979 và từ đây sang Paris (Pháp), Rithy Panh tìm đến với nghệ thuật thứ bảy trong một lần tình cờ cầm máy quay.

Bước vào nghiệp đạo diễn, từ bộ phim đầu Rice People (1994), Rithy Panh đã tập trung đem lại những thước phim tài liệu về mảng tối trong Campuchia sau thời cai trị của Khmer Đỏ: từ việc chật vật gây dựng lại ngành nông nghiệp (Rice People), việc có mạng lưới cáp quang đầu tiên (The Land of the Wandering Souls) tới tệ nạn mại dâm ở Phnom Penh (Paper Cannot Wrap Up Embers)... Qua mỗi tác phẩm, vị đạo diễn lại càng thấy bản thân mình hướng tới nỗi đau lớn nhất của quê hương ông: 4 năm đẫm máu từ 1975 tới 1979.

“Đã nhiều năm tôi tìm kiếm một bức hình về thời Khmer Đỏ ở Campuchia. Một bức hình không thể tố cáo hết tội ác giết người hàng loạt nhưng sẽ thôi thúc chúng ta nhìn về lịch sử và ghi chép về nó”. Khi không thể tìm thấy bức hình về thời kỳ ấy, Rithy Panh quyết định tự chuyển hóa thời niên thiếu của bản thân lên màn ảnh làm minh chứng sống cho quá khứ. Tựa phim, The Missing Picture, là bức hình về đất nước ông trong đau thương, bức hình chưa một lần được ghi lại.

Với sự giúp đỡ của những nghệ nhân, Rithy Panh xây dựng lại tuổi thơ bằng những hình hài và cảnh vật nặn từ đất sét. Từ bàn tay cặm cụi đẽo gọt những hình người đơn giản, bộ phim mở ra khung cảnh ngôi làng nơi đạo diễn lớn lên với góc chợ, trường học, đường phố rất chi tiết. Để hoàn tất trải nghiệm đi ngược thời gian, The Missing Picture còn lồng ghép âm thanh sinh động để đồng hành với mỗi khung cảnh: từ tiếng rao hàng, tiếng trẻ con nô đùa tới lời ru à ơi, cuộc sống ngày xưa hiện về như thể những hình thù kia tự chuyển động để kể lại. Màu sắc trong mỗi cảnh vật cũng đều rất bắt mắt và tự nhiên như sự ngây thơ của những đứa trẻ. Trước mỗi sự kiện động trời, mọi thứ đều thật yên bình.

Khi quân đội Khmer Đỏ bất thình lình chiếm đóng và di tản gia đình người dân, bộ phim vận dụng thêm những thước phim tư liệu được ghép chồng đằng sau hình người. Hình ảnh cậu bé đất sét với khuôn mặt ngơ ngác đứng trước nền đoạn phim xe tải quân đội đổ vào thành phố là lời tuyên bố chống chiến tranh thầm lặng đến tuyệt đẹp, khi lịch sử bạo tàn chiếm lấy khoảng không hồn nhiên của một thế hệ vẫn ấp ủ bao ước mơ hoài bão.

Không chỉ chia rẽ gia đình thành từng nhóm lao động khổ sai ở nhiều thành phố xa nhau, bắt họ bỏ đi danh tính để gọi nhau bằng con số, Khmer Đỏ còn tuyên chiến với những nhóm dân ngoài nông nghiệp như lớp trí thức. Những cuốn sách bị đốt cháy, trường học biến thành nơi tra tấn tù binh, sự đàn áp đó đã cướp từ tay thế hệ trẻ một ngòi bút hay trí nhớ để viết về trang lịch sử cay nghiệt. Những đứa trẻ giờ nằm dưới sự tàn ác của chính quyền, ngày ngày lao động khổ sai.

Dưới sức ép của thời cuộc, sự tươi tắn cũng biến mất dần trong mỗi hình hài. Thay vào đó là những khuôn mặt đờ đẫn vì đói, vì sợ, vì hoang mang trước số phận của bản thân. Chính mắt đạo diễn Rithy Panh đã phải nhìn cha mẹ rồi em gái mình lìa đời trong cơn đói và bệnh tật. Bên cạnh họ là bao nạn nhân khác bỏ mạng trong chế độ thuốc thang nghèo nàn của Khmer Đỏ: chỉ dùng thuốc truyền thống của người dân chứ không dùng thuốc phương Tây. Những con người đất sét giờ què quặt, bê bết máu, nằm trong tiếng kêu rên đầy tang thương.

Có thể thấy vì sao Rithy Panh chọn một người Pháp để dẫn truyện thay vì chính ông hay một người đồng hương. Quá khứ của gia đình ông, dù được tái hiện bằng đất sét thụ động, đủ mở ra vết thương lòng của bất kỳ ai trải qua đại nạn này. Chính giọng kể trung lập của Randal Douc dựng cho The Missing Picture một cột sống chắc chắn của thực tế, khiến người ngoài cảm nhận được sức nặng của tội ác mà không hề ủy mị như lôi kéo cảm xúc khán giả.

Ngoài đồng cằn cỗi, trong bệnh viện ủ dột, những xác người chồng chất bao phủ lên bộ phim sự u ám của tương lai. Phút giây vui vẻ phần nào là khi những đứa trẻ được quân đội cho xem phim về chính quyền Khmer Đỏ do chính phủ dàn dựng. Những người nông dân trong phim cười nói, vẫy chào và bắt tay lãnh đạo Pol Pot đối lập với nhóm khán giả nhỏ tuổi mà tàn tạ; họ nhìn lên màn hình trong sự chán nản. Rithy Panh và bạn cũng nhiều lần ngủ gục tại những buổi chiếu phim mị dân như thế. Nhưng chính ông cũng thấu hiểu sức mạnh vô hình của những thước phim giả tạo ấy khi nhiều đứa trẻ non nớt dần tin vào lời tuyên truyền của chính quyền.

Một đứa bé tự tố cáo mẹ mình là kẻ thù của đất nước chỉ vì bà lấy cho nó một quả xoài, mà không hề biết mẹ mình sẽ bị phạt nặng ra sao. Chính vì những tâm hồn thật thà như đứa bé ấy mà Rithy Panh quyết tâm làm The Missing Picture, đem lại một bộ phim không được Khmer Đỏ trình chiếu nhưng là chìa khóa để thế hệ sau lấy lại danh tính của bản thân và dân tộc. The Missing Picture từ trải nghiệm cá nhân đã vươn ra thế giới trong ước mơ thay đổi tương lai.

Là một bộ phim tài liệu nhưng với cách kể cầu kỳ và độc đáo, The Missing Picture biến thành một chuyến đi cá nhân của cảm xúc mà sự chân thực đến từ sức nặng của quá khứ đè nén lên tâm trí người trong cuộc. Không thể không khen những nghệ nhân đã tỉ mỉ xây dựng cảnh tượng đầy sự sống cho câu chuyện; nhưng bên cạnh đó là thành quả không nhỏ của nhóm biên tập và xử lý hình ảnh phim. Họ đã thêm vào những đoạn tư liệu đắt giá bất chấp sự đẹp xấu trong chúng, tái tạo lịch sử và văn hóa quá khứ cho người xem trải nghiệm thật nhất. Bám sát thực tế kèm những lời bình luận về chính trị và lịch sử nhưng không chỉ ở mức phim tài liệu, The Missing Picture tỏa sáng nhất với nghệ thuật dựng hình cuốn hút và khéo léo.

Suốt chiều dài phim, nhiều lần người xem thấy đạo diễn Rithy Panh tìm đến bảo tàng và kho lưu trữ phim để tìm tư liệu về thời kỳ Khmer Đỏ. Nhưng phần lớn ông chỉ tìm được những cuốn phim cũ, chực được cầm lên là nát vụn như hạt bụi lịch sử. Mong muốn giữ lại ký ức của bản thân đã thôi thúc Rithy Panh làm nên bộ phim tài liệu này. The Missing Picture, với chiến thắng Un Certain Regard tại Liên hoan phim Cannes 2013, đã cô đọng lại một phần quá khứ đau thương không chỉ cho người dân Campuchia mà còn đem lịch sử nước nhà tới khán giả trên thế giới.

Phương Hà

• 'American Hustle' và 'Gravity' dẫn đầu đề cử Oscar 2014