Giấc mơ xe điện Trung Quốc: 'Máy nghe trộm 4 bánh'

Hồi đầu tháng 7, những chiếc Tesla bị cấm ra đường tại Bắc Đới Hà, thành phố nghỉ mát nổi tiếng cách Bắc Kinh 280 km về phía đông.

Lệnh cấm dành riêng cho những chiếc Tesla trong hai tuần, khi giới lãnh đạo nước này tổ chức những cuộc họp bí mật tại đây, chuẩn bị cho đại hội đảng Cộng Sản vào cuối năm, cũng như kỷ niệm ngày thành lập Quân đội Trung Quốc 1/8.

Đây không phải lần đầu những chiếc Tesla bị cấm ra đường. Hồi tháng 6, các mẫu xe điện của hãng Mỹ cũng bị cấm khi chủ tịch Tập Cận Bình đến thăm một số cơ sở quân sự tại Thành Đô. Dù không có thông báo chính thức, nhưng Bắc Kinh quan ngại hệ thống camera và cảm biến trên những chiếc Tesla có thể tiết lộ thông tin về các cuộc gặp gỡ, di chuyển của giới lãnh đạo.

Đây là quyết định gây tò mò cho người dân, khi Trung Quốc đang trở thành một trong những quốc gia có tính kết nối cao nhất thế giới. Họ còn gọi Thành Đô là "thành phố 5G", nơi chính quyền khuyến khích người dân thể hiện cuộc sống hàng ngày của mình trên mạng xã hội.

Với hơn 500.000 chiếc chạy trên đường, Tesla là một trong những hãng xe điện phổ biến tại đây. Dù hãng này tuân thủ các quy định về nội địa hóa dữ liệu, xây dựng trung tâm dữ liệu tại Trung Quốc, nhưng nó vẫn bị coi là một công ty nước ngoài, có thể đe dọa an ninh quốc gia. Sự lo ngại này không chỉ riêng Trung Quốc, khi các mẫu xe điện của nước này đang tìm đường ra thế giới, phương tây cũng lo lắng về việc các mẫu xe có thể gửi dữ liệu ra khỏi biên giới, vì một mục đích nào đó.

Tương lai của giao thông là các mẫu xe điện tự hành, nhưng cũng có thể là tương lai của ngành gián điệp.

Mối quan ngại của các quốc gia về năng lực do thám từ các phương tiện vận tải không phải điều mới mẻ.

Năm 1913, quân đội Pháp yêu cầu xóa toàn bộ ảnh trên một chiếc máy bay Z4 của Đức, bị lạc trong sương mù và phải hạ cánh xuống đất Pháp. Suốt thời chiến tranh lạnh, các bên đều xử lý việc do thám trên không bằng các thỏa thuận, mở ra luật lệ để NATO và khối Warsaw có thể do thám lẫn nhau trên bầu trời, thậm chí điều chỉnh đường bay cho các nhiệm vụ giám sát, thay vì ngăn chặn nhau hoàn toàn.

Ngày nay, Tesla là loại xe điện có tính kết nối cao hàng đầu. Ngoài việc thu thập những dữ liệu về người lái như lịch sử hành trình, tốc độ, những cuộc đàm thoại... hàng trăm cảm biến và camera cũng thu thập rất nhiều thông tin về môi trường xung quanh.

David Colombo, một lập trình viên 19 tuổi người Đức đã chứng minh rằng, việc truy cập vào kho dữ liệu nhạy cảm này "khá dễ dàng". Bằng một công cụ từ bên thứ ba, anh đã thâm nhập được vào hàng chục chiếc Tesla trên toàn thế giới, có thể kiểm soát được ổ khóa, cửa sổ, hệ thống âm thanh và tải về hàng đống dữ liệu riêng tư.

"Từ căn phòng của mình, tôi có thể xem được rất nhiều dữ liệu của chiếc Tesla, như xe đã ở đâu, sạc điện lúc nào, hiện đang ở vị trí nào, tốc độ, lịch sử phần mềm cũng như khí hậu, thời tiết bên ngoài...", Colombo cho biết trên một bài báo, đăng tải trên tờ Medium, kể về "chiến công" của mình.

Mặc dù lỗ hổng đã được vá ngay, nhưng cuộc tấn công của Colombo đã làm lộ ra điều cốt lõi của những chiếc xe điện thông minh: chia sẻ dữ liệu không phải là lỗi, đó là một tính năng.

Những dữ liệu mà Tesla thu thập chỉ là phần nổi của tảng băng chìm. Chúng ta có thể chưa nhìn thấy những chiếc xe tự hành hoàn toàn, những thành phố được ca tụng thông minh khi đường và đèn tín hiệu cũng được kết nối 5G. Nhưng trong tương lai gần, chiếc xe không chỉ thu thập thông tin về người dùng mà còn cả về môi trường xung quanh, người đi bộ... để có thể tránh va chạm, lập kế hoạch di chuyển và tự cải thiện mình.

Tu Le, nhà sáng lập Sino Auto Insights, một công ty tư vấn giải pháp di chuyển cho rằng, cả châu Âu và Mỹ đang ngủ quên sau tay lái. "Họ có thể vẫn dẫn đầu thế giới trong việc sản xuất ôtô truyền thống, nhưng tình thế đang thay đổi. Khi nói về khai thác cobalt, sáng chế pin lithium, công nghệ 5G hay phân tích dữ liệu lớn, Trung Quốc đang đi trước vài bước", vị CEO Sino Auto Insights nói. "Tất cả những ưu thế tưởng chừng không liên quan đó, đang hội tụ vào những chiếc xe điện thông minh của Trung Quốc".

Tất nhiên, không phải thành công nào của Trung Quốc cũng là trung thực. Họ bị cáo buộc ăn cắp tài sản trí tuệ từ các công ty Mỹ. Tu Le cho rằng, do thám kinh tế cũng có vai trò, nhưng không phải nguyên nhân chính cho sự bùng nổ của Trung Quốc trong lĩnh vực EV. Năng lực xử lý khối lượng dữ liệu khổng lồ của nước này đã được kiểm chứng, như công nghệ nhận dạng khuôn mặt qua camera đường phố, hệ thống "chấm điểm tín dụng xã hội", theo dõi nhóm thiểu số người Hồi giáo ở Tân Cương qua GPS...

"Trung Quốc đã quen với việc xử lý hàng tỷ terabyte dữ liệu mỗi ngày", Tu Le nói.

Những dữ liệu đó không chỉ đưa về Trung Quốc. Bắc Kinh đang đầu tư mạnh mẽ để mang thương hiệu "thành phố thông minh" của mình ra nước ngoài, như tại Kyrgyzstan, Venezuela hay châu Phi. Những chiếc xe tự hành trong dự án Pony.ai thậm chí đang được triển khai trên khắp nẻo đường tại California (Mỹ).

Các nhà phát triển nước này hiểu rằng, dữ liệu đa dạng về khí hậu, con người và công nghệ giúp cải thiện thuật toán. Nếu khai thác tốt, họ không cần quá nhiều dữ liệu. Từ dữ liệu của các mẫu xe điện Trung Quốc lăn bánh khắp đường phố Mỹ, họ có thể tạo ra bức tranh phức tạp của cả khu vực lân cận, thậm chí các căn cứ quân sự trong đô thị, hay lịch trình của một bộ trưởng Nội các đầy quyền lực. Khi cấm những chiếc Tesla khỏi một số khu vực, hẳn Trung Quốc đã kiểm soát được phần nào các mối đe dọa đó.

Cuộc tấn công của hacker mũ trắng Colombo đã cho thấy việc nhắm mục tiêu vào những chiếc xe điện thông minh có thể đe dọa an ninh quốc gia như thế nào. "Điều gì sẽ xảy ra nếu kẻ khủng bố chiếm quyền kiểm soát chiếc xe trong đoàn của chính phủ", Colombo viết trên tờ Medium.

Và điều đó đã xảy ra. Chính phủ Đức đã cáo buộc Nga đứng sau vụ tấn công năm 2020, nhằm vào cơ quan vận tải quân sự, cung cấp hậu cần cho chính phủ. Thông tin bị lộ từ cuộc tấn công như vậy có thể tiếp tục tăng. "Trong tình huống xấu nhất, chiếc xe điện có thể là một quả tên lửa", Tu Le nói.

Việc cấm các mẫu xe Tesla trong một số trường hợp cho thấy Bắc Kinh hiểu được mối lo lắng về an ninh.

Chính phủ nước này ban hành hàng loạt điều luật cho các hãng muốn hoạt động tại Trung Quốc, yêu cầu công ty phải công bố cho chính quyền những gì họ thu thập, cấm đưa dữ liệu ra khỏi biên giới, nhất là thông tin về hình ảnh và tọa độ. Dù biết những thông tin này có thể bị chính quyền lợi dụng cho mục đích an ninh, nhưng Tesla đã nhanh chóng tuân thủ, và cho xây dựng một trung tâm dữ liệu riêng tại quốc gia tỷ dân.

Trước đây, các hạn chế của Bắc Kinh trong lĩnh vực ôtô chủ yếu là bảo hộ ngành công nghiệp trong nước, hơn là chú trọng đến an ninh quốc gia. Đến 2021, các nhà sản xuất ôtô nước ngoài chỉ cần tìm đối tác phân phối tại Trung Quốc để kinh doanh, không nhất thiết phải liên doanh như trước đây. Dấu hiệu này cho thấy, có vẻ Bắc Kinh đã lạc quan hơn về tương lai của ngành công nghiệp.

Trong khi đó, phương Tây dường như đang lúng túng trong việc đưa ra các quy định về bảo vệ dữ liệu và quyền riêng tư. Tu Le cho rằng, chỉ vài năm nữa, các mẫu xe điện Trung Quốc sẽ thực sự lăn bánh trên khắp đường phố Mỹ. "Họ đã vào đến sân mà chúng ta vẫn chưa làm gì cả", ông nói.

Không những phải đưa ra các quy định kiểm soát xe điện Trung Quốc, vụ hack của Colombo đã cho thấy, các nhà sản xuất phải chú trọng và tăng cường khả năng bảo mật. Nhiều nhà sản xuất dùng phương pháp nâng cấp phần mềm trực tuyến, không cần thiết đưa chiếc xe đến tận cơ sở bảo dưỡng.

"Thật nguy hiểm khi hàng trăm nghìn chiếc xe được nâng cấp phần mềm qua mạng không dây. Điều gì sẽ xảy ra nếu nước này sử dụng mã độc làm gián đoạn giao thông tại nước khác, như một màn dạo đầu cho cuộc tấn công quân sự", Alexander Poizner, CEO hãng an ninh mạng Parabellyx tại Anh đưa giả định trong một bài viết. "Hiện chưa có một chuẩn mực nào về an ninh mạng cho xe tự hành và hạ tầng hỗ trợ".

Nhưng các tiêu chuẩn an ninh mạng không phải là lĩnh vực duy nhất mà thế giới đang thiếu.

"Các nhà hoạch định chính sách ở cấp cao nhất dường như đang lúng túng", Marjory Blumenthal, thành viên cấp cao của một tổ chức tư vấn toàn cầu tại Mỹ nói. Trong quá khứ, Mỹ và các đồng minh từng lựa chọn đơn giản là cấm luôn các sản phẩm từ Trung Quốc mà họ nghi ngờ, từ Huawei đến Tiktok.

Việc lo ngại kiểm soát, thu thập và phân tích dữ liệu có thể hạn chế sự sáng tạo, thứ giúp các nhà sản xuất phương tây cạnh tranh với các đối thủ từ Trung Quốc. Nhưng Blumenthal cho rằng, Canada và châu Âu đang làm tốt hơn Mỹ.

"Chính quyền cần đưa những quy định rõ ràng như bao nhiêu % dữ liệu sẽ được lưu lại, lưu ở đâu và trong bao lâu, chứ không phải mối quan ngại về mô hình giám sát như Trung Quốc", bà nói.

Vị Giám đốc một tổ chức tư vấn toàn cầu tại Mỹ cho rằng, hệ thống của Trung Quốc không thể tốt hơn chỉ vì có nhiều dữ liệu hơn. Khi công nghệ phát triển, các hãng sẽ học được cách lọc lấy những dữ liệu cần thiết chứ không phải tất cả. Các thuật toán thông minh sẽ quan trọng hơn nguồn dữ liệu. Còn Tu Le cho rằng, việc cấp thiết là làm rõ luật lệ về dữ liệu nào có thể khai thác tự do, dữ liệu nào phải ẩn danh và giữ lại bên trong biên giới.

"Không thể tin lời hứa từ các nhà sản xuất kiểu 'chúng tôi sẽ đảm bảo an toàn cho bạn'. Nếu không, 10 năm sau khi nhìn lại, chúng ta có thể thấy mình như con ếch bị luộc dần, và tất cả sẽ quen với việc bị cả thế giới theo dõi", Marjory Blumenthal nói.

Quốc hội Mỹ đã tán thành với những sửa đổi trong vấn đề thu thập dữ liệu từ phương tiện giao thông. Cục An toàn Giao thông đường bộ nước này đang nỗ lực hiện đại hóa chính sách để theo kịp công nghệ.

Trung Quốc có thể là một khu vườn với những hàng rào kín bao quanh công nghệ, nhưng phương tây có lịch sử cùng nhau thống nhất bộ quy tắc chung cho một hướng đi.

Các quy tắc rõ ràng, nhất quán trên toàn cầu sẽ làm giảm lo ngại về khả năng do thám, hack các mẫu xe điện tự hành, thậm chí đe dọa an ninh quốc gia. Mã hóa mạnh, bảo vệ quyền riêng tư và các quy định dữ liệu khác có thể ngăn chặn việc vũ khí hóa phương tiện cá nhân của người dùng. Với những ràng buộc phù hợp, dữ liệu từ phương tiện cá nhân còn giúp giảm khả năng xảy ra tai nạn và thúc đẩy lĩnh vực nghiên cứu phát triển trên toàn cầu.

Nếu hợp tác với Bắc Kinh, quá trình này chắc chắn sẽ đẩy nhanh, bởi sự cạnh tranh gay gắt sẽ khiến tất cả cùng chậm lại.

Thành Nam – Quang Anh lược dịch