Tất nhiên là có. Nó đã luôn tồn tại đâu đó trong các lời khai của những người bị phát hiện đã chạm tay vào cái phong bì. Và đôi lúc, lời khai này được các cơ quan có thẩm quyền chấp nhận.
Nhiều người hẳn sẽ phải nhíu mày khi đọc tiêu đề bản tin: Thanh tra xây dựng thoát tội nhận hối lộ do “bị ép nhận phong bì”. Căn cứ lời khai của những người liên quan, khi xử phúc thẩm, Hội đồng xét xử Tòa cấp cao tại Hà Nội đã xác định bị cáo, cựu thanh tra xây dựng phường không vòi tiền mà đương sự chủ động đưa. Áp dụng quy định có lợi cho bị cáo theo Bộ luật Hình sự 2015, HĐXX chuyển tội danh từ "Nhận hối lộ" sang "Lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản". Án phạt vì thế mà nhẹ đi.
Chuyện này làm người ta nhớ lại một thanh tra giao thông khác, bị người dân cố ý nhét phong bì vào cặp, khi về mới phát hiện ra. Sở GTVT tỉnh cũng đã chấp nhận lời khai này, và vị thanh tra chỉ bị hạ bậc lương, dù số tiền trong phong bì xứng đáng cho một cuộc khởi tố vụ án hình sự.
Như thế là chuyện “bị ép nhận phong bì” là một việc có thật, căn cứ vào các án lệ này.
Nhưng ngoài các cuộc kiểm điểm và xét xử, ngoài các lời khai và các bản kết luận, thì trong đời sống, nó có thực sự tồn tại hay không?
Một luật sư kể, cách đây độ hơn 10 năm, khi máy quay phim bí mật chưa phát triển thì các cán bộ tư pháp hay mời luật sư về nhà “trao đổi công tác”. Họ thường là bạn bè trường luật hoặc va vấp qua nhiều vụ án nên câu chuyện cũng có phần cởi mở. Chốt câu chuyện, luật sư nói "hôm nay tôi có món quà…" thì vị cán bộ miệng nói dõng dạc: "Anh không được làm thế, ảnh hưởng đến tình bạn của chúng ta. Mọi thứ sẽ được xử lý theo pháp luật". Tay anh ta vẫn đưa ra một cách tự nhiên, cầm lấy món quà ấy.
"Nghệ sĩ ưu tú cũng chỉ đóng đạt đến thế mà thôi", luật sư này cười như mếu.
Có cán bộ khác lại nổi tiếng hay mời "những người liên quan" đến phòng làm việc riêng. Không nói gì, ông mở ngăn kéo và chỉ tay vào. "Khách" tự động thả phong bì và ra về. Coi như xong thỏa thuận.
Còn bây giờ, khi máy quay bí mật đã tương đối rẻ và phổ biến thì một số cán bộ lại đổi chiêu: Có thể là viết vào tay mình, hoặc đơn giản hơn là chấm nước chè viết lên bàn. Vẫn vị luật sư kia kể, có lần, một công chức viết số 20 lên bàn. Ông vờ không hiểu hỏi nhỏ: 20 triệu à? Vị công chức thản nhiên đứng dậy buông đúng một từ "nghìn" rồi ra bàn làm việc.
Người này mách người kia. Những câu chuyện xung quanh việc "đưa phong bì" cho thấy hành vi "vòi vĩnh" thường không "thành lời". Không một cán bộ, công chức nào dại đến mức ra giá như trong Truyện Kiều kiểu "có ba trăm lạng việc này mới xuôi". Công nghệ ghi âm, quay hình bây giờ không cho phép một ai có lý trí làm cái việc ấu trĩ ấy. Mà trên thực tế, đó có thể là cử chỉ, hành động thậm chí là không hành động. Đương sự phải "hiểu ý" mà hẹn gặp gỡ, trao đổi.
Nói rộng hơn, việc gợi ý có thể ở những dạng thức khác có vẻ không còn mang màu sắc cá nhân. Có thể là "đơn vị hay phải đi công tác xa, đường xấu mà xe thì chờ mãi cấp trên chưa cấp"; "sắp tới, cơ quan tổ chức cho anh chị em đi nghỉ mát ở miền Trung"…
Mỗi cơ quan, mỗi cá nhân lại có một “bộ quy tắc ứng xử” riêng trong chuyện này. Ai đến làm việc nên tìm hiểu trước, tránh đưa phong bì thô thiển. Thậm chí người ta kể rằng có bà bán nước ở cổng một cơ quan nọ, hễ ai đến làm việc, ngồi uống nước chè, bà đều hỏi ân cần: “Thế đã gặp chị chưa?”.
Chị ở đây là vợ ông thủ trưởng cơ quan. Không gặp chị thì không xong việc.
Tôi phải thú nhận rằng chính bản thân mình cũng từng phải “lót tay” trong những trường hợp cần thiết. Thật khó làm việc khi đối phương, thay vì bàn vào chuyện chính, lại nói bâng quơ: “Dạo này anh em khó khăn quá”.
Vòi vĩnh dường như đã song hành cùng nền hành chính được chiết tự thành "hành là chính" ở nước ta. Những khoảng mờ, những văn bản đa nghĩa, sự thiếu giám sát của cấp trên vô tình đã khoác lên các cán bộ, công chức những quyền lực vô biên trong việc xử lý công việc của người dân, doanh nghiệp. Để họ có điều kiện "gợi mở" những khoản "lót tay".
Và qua thời gian, thì sự vòi vĩnh đã được giũa gọt và nâng tầm lên một mức độ tàng hình. Có mà không. Không mà có.
Tôi thậm chí tin rằng nếu căn cứ vào đúng các quy phạm, thì hành vi đòi hối lộ đã tuyệt tích trong các mối quan hệ ở nước ta từ lâu. Và thậm chí, có thể khẳng định rằng phần lớn những phong bì được đưa hàng ngày đều là bị “ép nhận”.
Khoảng cách mông lung giữa cặp phạm trù “đòi hối lộ” và “bị ép nhận hối lộ”, có lẽ chính là phép thử cho quyết tâm chống tham nhũng.
Trần Anh Tú