Hàng năm cuối tháng 4, người dân Quảng Nam thu hoạch lạc (đậu phụng). Cây trồng này canh tác ở vùng đất pha cát, gò đồi cao. Trung bình mỗi gia đình sở hữu từ một sào đến năm sào Trung bộ.
Cây lạc trồng sau hơn ba tháng cho thu hoạch, một năm trồng hai vụ. Quảng Nam có khoảng 10.000 ha trồng lạc, năng suất 22.000 tấn - là cây trồng truyền thống có diện tích đứng thứ ba, sau cây lúa và ngô.
Sau thu hoạch, lạc được người dân đưa về rửa sạch, phơi khô, sàng lọc những củ hư, rồi mới chở đến các cơ sở ép dầu.
Công đoạn đầu tiên người thợ cho củ lạc vào máy xay nghiền thành bột.
Bột lạc tiếp đến được cho vào một nồi lớn để hấp khoảng 30 phút. Để bột hấp chín đều, người thợ cắm những cọc tạo lỗ cho hơi nước bốc lên.
Anh Châu Văn Cư, xã Tam Thăng, thành phố Tam Kỳ - chủ cơ sở ép dầu lạc dùng xẻng đảo bột trong nồi hấp. "Mỗi ngày cơ sở nhận ép 2,5 tấn lạc khô của người dân và cho khoảng 700 lít dầu", anh nói và cho biết ngoài vợ con thì thuê thêm hai nhân công làm từ 3h đến 17h. Mùa ép dầu kéo dài gần hai tháng, tiền công thu về 7.000 đồng một lít dầu.
Ông Nguyễn Xuân Cứu, 60 tuổi, xã Tam Thăng, đưa bột đậu chín ra khỏi nồi hấp: "Công đoạn này vất vả nhất, vì tiếp xúc với hơi nóng bốc lên", ông chia sẻ. Mỗi ngày làm việc, ông nhận tiền công khoảng 500.000 đồng.
Sau khi bột chín được lấy ra, người thợ bọc trong tấm vỏ bao bì rồi ép chặt bằng tay trong khuôn tre tròn trước khi chuyển vào khuôn máy ép.
Máy ép dầu gồm một khung sắt chính, vận hành bằng môtơ điện tạo lực đẩy. "Trước đây làm bằng thủ công, dùng sức lực quay nhưng ba năm trở lại đây dùng điện nên công việc cũng đỡ vất vả hơn, công suất tăng lên", ông Châu Văn Năm, một thợ ép dầu nói.
Mỗi lần máy ép được tối đa 40 bánh lạc hấp, lực đẩy mạnh khiến dầu chảy ra.
Dầu lạc màu vàng óng từ trong máy chảy vào xô đựng. Trong dầu lạc chứa 17% chất béo bão hòa (SFA), 32% chất béo không bão hòa đa (PUFA) (omega 6) và 46% chất béo không bão hòa đơn (MUFA) (omega 3 và omega 9). Ngoài ra, dầu lạc chứa nhiều vitamin E (Alpha Tocopherol), vitamin K...
Sau khi bốc hết hơi nóng, dầu được đổ qua lọc cặn cho vào can đựng. "Gia đình tôi trồng hai sào lạc, sau khi phơi khô được khoảng 400 kg. Số dầu thu về 120 lít nhưng gia đình sử dụng 80 lít trong một năm, số còn lại bán với giá 120.000 lít", bà Nguyễn Thị Lan, xã Tam Thăng nói và cho biết dầu lạc để quanh năm không hư hỏng. Tại địa phương, người dân sử dụng dầu lạc truyền thống, không mua dầu công nghiệp dùng dù giá rẻ hơn nhiều.
Sau khi hết dầu, bột lạc tạo thành những bánh tròn, cứng. Loại phụ phẩm này xay nhỏ làm thức ăn chăn nuôi hoặc phân bón cây trồng.
