Dịp kỷ niệm 10 năm ngày nhà văn Nguyễn Quang Sáng qua đời, đầu tháng 12, Hội Nhà văn TP HCM tổ chức hội thảo về cuộc đời và sự nghiệp của ông. Dịp này, nhiều người trong giới cầm bút nhắc lại những tác phẩm làm nên tên tuổi nhà văn, trong đó có quyển Dòng sông thơ ấu.
Tác phẩm được xuất bản năm 1985, lấy cảm hứng từ chính tuổi thơ của nhà văn và những người bạn ở một vùng quê Nam Bộ, nơi dòng sông gắn liền cuộc sống. Nguyên mẫu là dòng sông Tiền chảy qua làng Mỹ Luông, huyện Chợ Mới, An Giang, quê hương nhà văn.
Nguyễn Quang Sáng khắc họa nhân vật chính là cậu bé Năm cùng nhóm bạn qua những trò chơi nghịch ngợm, những mẩu chuyện đời thường. Tuổi thơ của họ hồn nhiên nhưng cũng đầy khó khăn khi được đặt trong bối cảnh Nam Bộ trước năm 1945.
Bìa sách "Dòng sông thơ ấu". Ảnh: NXB Kim Đồng
Dòng sông hiện diện như một "nhân vật" đặc biệt, chứng kiến sự lớn lên, trưởng thành của nhóm bạn, sự đổi thay của quê hương và xã hội. Sông không chỉ là không gian sinh hoạt mà còn là nơi lưu giữ những rung động đầu đời, những bài học đầu tiên về cuộc sống. Có những giấc mơ dang dở và cả những nỗi đau mất mát. Nhân vật cô gái Chi (hay còn gọi là Trâm) là hình ảnh đẹp lưu giữ trong ký ức tác giả và gây rung cảm sâu sắc với độc giả về một phụ nữ chờ đợi người yêu đi kháng chiến cho đến khi mái tóc pha sương và chàng trai ấy đã hy sinh, chưa kịp một lần gặp lại.
Tác phẩm không chỉ dừng lại ở tuổi thơ mà còn gợi lên bức tranh lớn hơn về xã hội miền Tây Nam Bộ thời kỳ trước năm 1945 và vắt ngang qua ký ức của những năm tháng sau này. Đó là xã hội mà mâu thuẫn giữa truyền thống và hiện đại, giữa kháng chiến và thực dân, giữa lòng yêu nước và sự cơ hội chính trị bắt đầu lộ rõ. Dòng sông không còn là chốn bình yên của tuổi thơ mà dần mang theo cả dòng chảy của biến cố và thay đổi của lịch sử. Đó là câu chuyện treo cờ đỏ búa liềm ở Cột Dây Thép hay về nhà cách mạng Châu Văn Liêm, về giáo chủ đạo Hòa Hảo Huỳnh Phú Sổ, về đạo Cao Đài... Dù không miêu tả trực diện, Chiến tranh thế giới thứ Hai và bối cảnh Việt Nam thời đó vẫn hiện lên qua những câu chuyện nhỏ, những biến cố xảy ra quanh cuộc sống của cậu bé Năm.
Ở một tầng nghĩa sâu hơn, Dòng sông thơ ấu là lời tri ân đối với quê hương - mảnh đất An Giang đã nuôi dưỡng tâm hồn và ký ức của nhà văn. Nguyễn Quang Sáng không chỉ tái hiện vẻ đẹp của vùng đất này mà còn gợi lên khát vọng hòa bình và những ước vọng nhân văn, cũng như quyết tâm mở lòng ra với đất nước, với kháng chiến, như lời cậu bé Năm: "Lâu nay, mọi người như đi trên con sông, tôi thấy bạn bè và thiên hạ, ai ai cũng có một chỗ trên chiếc thuyền của mình, còn tôi, cứ phải lặn hụp, ngoi ngóp trên mặt sông. Đêm ấy, tôi như thấy được bóng dáng chiếc thuyền của mình, tôi sẽ bơi tới".
Nguyễn Quang Sáng sử dụng giọng văn mộc mạc, gần gũi, mang đậm phong vị Nam Bộ. Từ cách xây dựng lời thoại đến miêu tả thiên nhiên, con người, ông đưa người đọc hòa mình vào không gian miền quê thân thuộc, cảm nhận được cả mùi bùn, mùi nước sông, ở đó có những con người miền Tây khảng khái, nhân hậu, nghĩa tình. Ngôn ngữ của Nguyễn Quang Sáng đầy chất thơ, giàu hình ảnh nhưng không xa rời thực tế. Ông làm bật lên vẻ đẹp tự nhiên của dòng sông, làng quê và cả những cảm xúc tinh tế của nhân vật. "Từng mảng đất từ trên bờ đổ ùm xuống, bọt nước tung trắng xóa. Bờ sông hõm vô với màu đất đỏ. Và dòng sông như giận ai, từ nơi xa khơi, ở giữa dòng, nổi lên từng đợt sóng bạc đầu, gầm thét đuổi xô nhau đập vào bờ. Và xa kia, ở làng tôi, mây khói đen như kéo cả bầu trời hạ xuống, trên đầu của con sông. Ôi! Dòng sông thơ ấu của tôi chiều hôm ấy sao mà buồn thế!".
Nhân vật trong tác phẩm được xây dựng gần gũi, chân thực. Từ cậu bé Năm đến những người lớn đều mang trong mình nét riêng, phản ánh rõ tính cách và hoàn cảnh sống.
Tác phẩm mang giá trị lớn cả về nội dung và nghệ thuật, là lời nhắc nhở về tầm quan trọng của ký ức, giá trị của tuổi thơ và tình yêu quê hương. Dưới ngòi bút của Nguyễn Quang Sáng, dòng sông không chỉ chảy trên trang giấy mà còn chảy vào lòng người đọc, mang theo những xúc cảm và suy tư về cuộc đời. Nguyễn Quang Sáng không chỉ kể lại câu chuyện của riêng mình mà còn kể câu chuyện của cả một thế hệ, một dân tộc.
Năm 1995, tác phẩm được dựng thành phim với tên Thời thơ ấu, do chính nhà văn Nguyễn Quang Sang chuyển thể thành kịch bản, với sự tham gia của các diễn viên như Thành Lộc, Quyền Linh, Mỹ Hạnh, Mạc Can.
Nhà văn Nguyễn Quang Sáng (12/1/1932-13/2/2014) còn có bút danh là Nguyễn Sáng, sinh ra tại xã Mỹ Luông, huyện Chợ Mới, tỉnh An Giang. Là nhà văn nổi bật của văn học Việt Nam hiện đại, ông gặt hái nhiều thành công trong giai đoạn đất nước trải qua nhiều biến động, từ thời kỳ chống Pháp, chống Mỹ đến giai đoạn đổi mới. Ông được trao Giải thưởng Hồ Chí Minh đợt II về Văn học Nghệ thuật năm 2001.
Hà Thanh Vân