Đền Canh Sơn có từ thế kỷ 17 thời nhà Lê, thờ hai đại vương Kim Sơn Linh ứng và Bản cảnh Trí Minh có công giúp vua Hùng đánh quân Thục, mở mang bờ cõi.
Thần tích - thần sắc làng Vân Đôi, tổng Tử Đôi, huyện Tiên Lãng, tỉnh Kiến An (nay là xã Đoàn Lập, huyện Tiên Lãng) năm 1938 có ghi "Đền ngài là một trong năm ngôi đền thiêng ở huyện, tục gọi là đền Bì".
Đền Canh Sơn là một trong năm ngôi đền thiêng của huyện Tiên Lãng. Ảnh: Lê Tân
Ông Đỗ Xuân Trung, Phó giám đốc Bảo tàng Hải Phòng, cho biết đền được tu bổ nhiều lần thời nhà Nguyễn cuối thế kỷ 19, với kiến trúc hoàn toàn bằng đá xanh lấy từ Kinh Môn, tỉnh Hải Dương.
Đền quay hướng tây, tọa lạc trên khu đất cao, rộng 2.900 m2. Trước đền có đầm Bì rộng lớn, nơi có 5 nguồn nước đổ về, phía sau có chùa Vân Quang, biến nơi đây trở thành cụm di tích tôn giáo - tín ngưỡng của địa phương.
Ở vị trí đăng đối qua trục thần đạo trong sân đền là hai tượng voi chầu bằng đá. Ảnh: Lê Tân
Đền chính lộ thiên với kiến trúc tam cấp. Cấp trên cùng thờ Kim Sơn Linh ứng Đại vương; cấp giữa thờ Bản cảnh Trí Minh Đại vương; cấp ngoài cùng thờ Công Đồng. Các cấp đều có đồ thờ tự bằng đá như long lầu, mâm bồng, bát hương, chân đèn..., đặt trên những phiến đá lớn.
Bước vào sân đền, ở vị trí đăng đối qua trục thần đạo là hai tượng voi bằng đá đứng chầu. Hệ thống đại tự, câu đối của đền do những vị quan túc nho, có chức sắc cao như tri phủ, tri huyện soạn và công đức cho đền.
Đền Canh Sơn không mái che, nằm dưới tán cây bàng cổ đã được công nhận cây di sản Việt Nam. Ảnh: Lê Tân
Do nằm lộ thiên, nhiều hạng mục trong đền bị hư hỏng hoặc mất cắp. Năm 2022, UBND xã Đoàn Lập tu bổ, tôn tạo một số hạng mục từ ngân sách thành phố và nguồn xã hội hóa. Một số đồ thờ tự, cấu trúc đã mất được khôi phục bằng đá theo nguyên mẫu cũ.
Người dân địa phương rất coi trọng ngôi đền độc đáo này và thường làm lễ cầu khấn mỗi khi trong nhà có việc. Ở Tiên Lãng còn có cầu thơ "nhất đền Bì, nhì đền Gắm" để nói về sự linh thiêng của đền. Năm 2003, đền Canh Sơn được xếp hạng di tích cấp thành phố.
Các cấp đều có đồ thờ tự bằng đá như long lầu, mâm bồng, bát hương, chân đèn. Ảnh: Lê Tân
Đền Canh Sơn gắn liền lễ hội Ngũ Linh Từ, được tổ chức 5 năm một lần vào tháng 7 âm lịch, diễn ra trong 3 ngày. Lễ hội trình diễn, rước linh vị của năm đền gồm Canh Sơn, Long Bì (xã Đoàn Lập), Để Xuyên (xã Đại Thắng), Hà Đới (xã Tiên Thanh) và Gắm (xã Toàn Thắng) lên đình Cựu Đôi tại thị trấn Tiên Lãng để tế lễ.
Người dân địa phương quan niệm việc rước Ngũ Linh Từ là cách hiệp sức các vị thần để tạo nên sức mạnh, mở rộng không gian lễ hội, thể hiện sự đoàn kết của nhân dân các xã, cầu mong mưa thuận gió hòa, cuộc sống ấm no.
Năm 2023, lễ hội Ngũ Linh Từ được công nhận di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.
Lê Tân