Giữa những năm 80 của thế kỷ trước, thế giới vẫn chia làm hai thái cực địa chính trị, giữa phe Liên Xô và phe Mỹ.
Trận tranh ngôi Vua cờ giữa Boris Spassky và Bobby Fischer năm 1972 được coi là trận đấu thế kỷ, đại diện cho hai cường quốc trong Chiến tranh Lạnh. 13 năm sau, một trận tranh ngôi Vua cờ khác diễn ra trong nội bộ Liên Xô, nhưng với tính chất chính trị sâu đậm không kém. Cặp đấu "2K" tượng trưng cho hai ý thức hệ trong lòng quốc gia này.
Garry Kasparov (phải) trong trận đấu với đàn anh hơn 12 tuổi - Anatoly Karpov - năm 1985. Ảnh: Chessential
Kasparov và Mikhail Gorbachev đại diện cho "Nước Nga mới", còn Karpov và Leonid Brezhnev cho "Nước Nga cũ". "Với tôi, trận đấu này hay nhất lịch sử cờ vua", Kasparov nói với Chess.com hôm 9/11.
Trận đấu diễn ra vài năm trước khi Liên Xô tan rã. Cờ vua vẫn là vũ khí chính trị quan trọng của họ trên phương diện trí tuệ. Karpov đã soán ngôi Fischer từ năm 1975, và hai lần bảo vệ được ngôi Vua cờ trước Viktor Korchnoi năm 1978 và 1981.
Kasparov, với biệt danh "Quái kiệt Baku", vươn lên số hai thế giới khi mới 20 tuổi, chỉ sau Karpov. Một năm sau, tháng 1/1984, chàng trai 21 tuổi lần đầu lên đỉnh FIDE. Kasparov được coi như chướng ngại lớn nhất với Karpov, và là cái gai trong mắt điện Kremlin.
Trận đấu 2K đầu tiên diễn ra không giới hạn số ván. Kỳ thủ nào thắng sáu ván trước sẽ đoạt ngôi vương, không tính các ván hòa. Trận đấu diễn ra từ ngày 10/9/1984, kéo dài năm tháng với 48 ván. Khi Karpov đang dẫn 5-3 ngày 8/2/1985, Chủ tịch FIDE Florencio Campomanes hủy kết quả do trận đấu diễn ra quá lâu.
Kasparov thắng cả hai ván trước khi trận đấu bị hủy. Sau khi nghe quyết định hủy trận đấu, Kasparov, đứng trên bục thi đấu, hét lớn: "Thật đáng xấu hổ. Trận đấu phải tiếp tục".
Kasparov vẫn được coi là kỳ thủ vĩ đại nhất lịch sử cờ vua. Ảnh: FIDE
Hơn 200 triệu người Liên Xô ngỡ ngàng với kết cục, trong khi 600 phóng viên đến từ 30 quốc gia thuật lại sự việc. Campomanes được cho là thuộc phe Brezhnev và Karpov. Trong năm tháng thi đấu, Karpov sụt 10 kg. Khi đó, dù Karpov đang dẫn trước hai ván, ông gặp vấn đề sức khỏe. "Karpov bắt đầu trận đấu giống như một cậu bé, và kết thúc như một ông già", Đại kiện tướng Yuri Averbakh nói.
FIDE tổ chức trận đấu mới vào ngày 3/9/1985 cũng tại Moscow, tỷ số trận cũ bị hủy. Lần này hai kỳ thủ chỉ đấu 24 ván. Nếu tỷ số hòa 12-12, Karpov bảo vệ ngôi Vua cờ. Nếu Karpov thua, ông có quyền tái đấu năm 1986.
Tại Phòng Hòa nhạc Tchaikovsky, Kasparov gây bất ngờ ở khúc dạo đầu. Ngay trong ván đầu tiên, kỳ thủ khi đó 22 tuổi dùng khai cuộc mà Karpov chưa từng trải. Chỉ sau năm nước, Vua cờ khi đó mất 50 phút suy nghĩ. Đến nước thứ 22, Kasparov đạt ưu thế thắng và tận dụng thành công.
Karpov không hề kém cạnh khi thắng liền hai ván bốn và năm, dẫn ngược đối thủ. Sau đó, hai kỳ thủ hòa liên tiếp năm ván, trong đó nhiều lần Kasparov bỏ qua cơ hội thắng. Đại kiện tướng Andras Adorjan nhận định: "Quan trọng nhất không phải tỷ số, mà chiều hướng trận đấu có lợi cho Kasparov".
Adorjan không sai, khi Kasparov gỡ hòa ở ván 11. Đến ván 16, ông vượt lên nhờ ván đấu được coi là hay nhất trận. "Quái kiệt Baku" đưa được mã đen xuống d3, và ép các quân nhẹ của Karpov ra cạnh bàn cờ. Khi mã trắng tới hàng sáu, hoặc mã đen tới hàng ba, nó phát huy sức mạnh tối đa và được gọi là "mã bạch tuộc".
Thế cờ sau 19.Na4. Kasparov, cầm quân đen, thiệt một tốt, nhưng lại đạt ưu thế thắng. Hai mã trắng gần như không còn nước đi. Trong khi hai tượng và mã đen d3 tối ưu khả năng.
Bị dẫn trước, Karpov chơi mạo hiểm ở ván 19, khi dùng khai cuộc lạ với quân đen. Nhưng, kế hoạch của kỳ thủ 34 tuổi khi đó phản tác dụng, dẫn tới thất bại. Sau 21 ván, Kasparov dẫn trước hai điểm. Karpov cần giành 2,5 điểm trong ba ván cuối để bảo vệ ngôi vương. Ông thắng ván 22, hòa ván áp chót, và cần đả bại Kasparov ở ván cuối.
Ngay nước 15, Karpov đẩy tốt tấn công thành đối thủ. Kasparov thí một tốt để phòng thủ, và thí thêm tốt thứ hai nhằm phản công. Sau khi mắc hai sai lầm, Karpov đầu hàng ở nước 42.
Chiến thắng giúp Kasparov trở thành kỳ thủ trẻ nhất đoạt ngôi Vua cờ, ở tuổi 22. Ông phá vỡ kỷ lục của Mikhail Tal - người trở thành Vua cờ năm 23 tuổi. Ngày Kasparov đánh bại Karpov, cũng là sinh nhật tuổi 49 của Tal. "Chiến thắng này là hạnh phúc lớn nhất cuộc đời tôi", Kasparov nói.
Kasparov và Karpov còn gặp nhau thêm ba trận vô địch thế giới, vào năm 1986, 1987 và 1990. Ông luôn chiến thắng để bảo vệ ngôi Vua cờ, dù kết quả vẫn sít sao. Kasparov còn đả bại Nigel Short và Viswanathan Anand năm 1993 và 1995. Ông giữ ngai vàng cho đến năm 2000, khi bị học trò Vladimir Kramnik đánh bại ở tuổi 37. "Quái kiệt Baku' giải nghệ ngày 10/3/2005, ở vị trí số một thế giới.
Xuân Bình