Cột cờ Thủ Ngữ nằm ở khu vực bến Bạch Đằng, sát chân cầu Khánh Hội (phường Nguyễn Thái Bình, quận 1, TP HCM).
Cột cờ Thủ Ngữ ngày nay. Ảnh: Duy Trần.
Cùng với việc xây dựng xưởng đóng tàu Ba Son, Bến Nhà Rồng, người Pháp cho dựng cột cờ này vào năm 1865. Công trình cao 30 m, treo cờ hiệu đón tàu thuyền ra vào cảng Nhà Rồng - nơi giao giữa sông Sài Gòn và kênh Bến Nghé.
Cột cờ có tên tiếng Pháp là Mât des Signaus, xây trên nền cũ của dinh quan thủ ngự chuyên chăm lo giao thương của nhà Nguyễn. "Thủ ngữ" nghĩa là nơi canh tuần tàu biển, là một phần của cảng Sài Gòn, có chức năng gắn liền việc điều hành, kiểm soát những chuyến tàu ra vào.
Hợp với Bến Nhà Rồng, cột cờ Thủ Ngữ thành công trình đồ sộ, nổi bật nơi ngã ba sông vốn còn hoang vu, rợp bóng cây thuở đó.
Cột cờ gồm ba tầng, phần dưới cùng là nền cao, phía trên xây ngôi nhà bao quanh chân cột. Gian chính giữa cao hơn, có phần mái hình bát giác giống kiến trúc thành Gia Định xưa. Cây cột sắt được níu bằng nhiều sợi cáp thép lớn. Qua thời gian, sợi nào hư hỏng sẽ được thay thế.
Cột cờ Thủ Ngữ năm 1866, một năm sau khi xây dựng xong. Ảnh tư liệu.
Về chức năng của cột cờ Thủ Ngữ, trong cuốn Sài Gòn năm xưa, học giả Vương Hồng Sển mô tả: "Trên chót vót ngọn cờ thường thấy treo án ngữ, ban ngày là cờ vải, cờ màu, hoặc một quả bóng sơn đen. Ban đêm thì treo một ánh đèn, khi trắng khi đỏ. Những tín hiệu này báo tin cho tàu bè biết để tránh chỗ hiểm nguy, va vào nhau trong lúc vào ra sông Sài Gòn".
Hơn 150 năm trước, việc tàu thuyền sắt chạy bằng máy móc của phương Tây ra vào đất Sài Gòn là điều lạ, bởi phần đông dân chúng đi bộ hoặc xe ngựa. Những chiếc tàu thủy cùng cột cờ kiểm soát hiện đại đánh dấu bước phát triển mới của vùng đất, tạo bước chuyển biến để sau này đưa Sài Gòn thành đô thị, nơi giao lưu với thế giới.
Cột cờ cũng ghi dấu ấn lịch sử khi một tiểu đội của chính quyền cách mạng non trẻ với trang bị vũ khí thô sơ đã chống lại đại đội quân Anh vào ngày 23/9/1945. Họ chiến đấu và hy sinh đến người cuối cùng ngay dưới chân cột cờ để bảo vệ chủ quyền đất nước mới được tái lập nhưng bất thành.
Cột cờ gắn với nhiều thăng trầm của Sài Gòn. Ảnh tư liệu.
Ngày nay, chức năng nguyên thủy của cột cờ Thủ Ngữ không còn nhưng chính quyền TP HCM vẫn lưu giữ như một giá trị văn hóa, chứng nhân của 150 năm phát triển thành phố.
Ngoài ra, nó cũng hợp với các công trình như tượng Trần Hưng Đạo (vòng xoay Công trường Mê Linh), cầu Mống, Ngân hàng Nhà nước, khu di tích Ba Son... tạo thành quần thể di tích lịch sử - văn hóa tiêu biểu, chứng nhân của quá trình phát triển cảng thị ở vùng trung tâm Sài Gòn.
Tháng 5/2016, cột cờ Thủ Ngữ được UBND TP HCM xếp hạng di tích lịch sử. Thành phố cũng có chủ trương chỉnh trang công viên cảng Bạch Đằng, kết hợp những cây cầu nối trung tâm với khu đô thị mới Thủ Thiêm.
Tại đây, nhiều hoạt động giải trí, văn hóa sẽ được triển khai để bảo tồn, lưu giữ những giá trị góp phần tạo nên thành phố lớn nhất nước.
Duy Trần