Ngày đầu tiên của năm mới Tân Sửu 2021, ông Nguyễn Hùng Vĩ trả lời phỏng vấn VnExpress về hình ảnh con trâu trong đời sống xã hội, văn hóa của người Việt.
- Con trâu bắt đầu bước vào đời sống xã hội và văn hóa của người Việt từ khi nào, thưa ông?
- Hiện nay có nhiều tài liệu của các ngành nghiên cứu khác nhau như khảo cổ học, lịch sử, sách vở trung đại, dân tộc học, nghiên cứu văn hóa... nói về nguồn gốc của con trâu. Từ những nghiên cứu này, chúng ta có thể hình dung ra con trâu trong đời sống vật chất và tinh thần của người Việt.
Trước hết, trâu là loài đại gia súc, sức chịu lạnh kém, ăn thực vật nên có cơ chế nghiền và nhai lại. Vì những đặc tính này, nên trâu phân bố nhiều ở các vùng nhiệt đới.
Trâu xuất hiện trong không gian văn hóa, xã hội của người Việt cổ từ rất sớm. Người ta tìm thấy xương của đại gia súc gồm trâu bò trong rất nhiều di chỉ khảo cổ học. Có thể trâu đã xuất hiện trong đời sống người Việt từ trước nữa, nhưng muộn nhất là vào thời văn hóa Hòa Bình cách đây 10.000 - 15.000 năm. Các nhà khảo cổ học tìm thấy nhiều khu vực cư trú ở thời kỳ này có xương trâu, bò. Con người ngoài dùng trâu như một loại thức ăn còn biết thuần hóa trâu. Bởi nghé (trâu con) rất lành, thân thiện với con người, thường đi theo người để ăn than củi hoặc muối, nên dễ được thuần hóa.
Khi xã hội tiến lên thời kỳ các bộ lạc và hình thành các quốc gia cổ đại, cùng với việc làm nông nghiệp thì trâu ngày càng được thuần hóa. Bằng chứng rất rõ ràng là trên di chỉ khảo cổ học trống đồng Đông Sơn đã có hình ảnh con trâu có sừng. Thậm chí người ta còn tìm được những tượng trâu bằng đồng. Đó là bằng chứng sự xuất hiện của trâu rất sớm trong đời sống của cư dân Việt cổ.
Đến thời phong kiến thì càng có nhiều tượng trâu được tìm thấy. Thế kỷ X, XII, XIII, tượng trâu đã xuất hiện tại chùa Phật Tích (Bắc Ninh).
Trong nhiều tài liệu cũng ghi chép trâu xuất hiện rất sớm ở vùng phương Nam. Sử nhà Hán khi nói về trống đồng Đông Sơn có ghi rằng, một chiếc trống đồng tốt của cư dân phương Nam có thể đổi ngang với 60 - 80 con trâu. Số lượng trâu và trống đồng còn được dùng để đánh giá sức mạnh của các thủ lĩnh.
Nhà nghiên cứu văn hoá dân gian Nguyễn Hùng Vĩ. Ảnh: Viết Tuân
- Theo nghiên cứu của ông, con trâu mang ý nghĩa như thế nào trong đời sống tinh thần của người Việt?
- Trong quan niệm Phật giáo, sức mạnh của trâu đã trở thành biểu tượng gọi là Ngưu vương. Phật giáo có bộ tranh Thập mục ngưu đồ (mười bức tranh về chăn trâu), ngụ ý nói về việc tu thiền để bớt tham, sân, si của con người.
Hiện còn nhiều huyền tích trong dân gian và sách vở về hình ảnh con trâu. Cư dân đồng bằng Bắc Bộ còn lưu truyền rằng, nếu ngậm lông trâu nước - hay còn gọi là trâu đen, ăn cỏ hôi vùng ngập nước - thì có thể lội dưới nước đi qua sông. Nhà Trần có truyền thuyết Yết Kiêu đánh hai con trâu nước, lông nó dính vào vũ khí, ông ăn nên có thể đi lại dưới nước như trên cạn.
Qua nghiên cứu dân tộc học, lễ hội, văn học dân gian, tôi thấy rằng từ lâu đồng bằng Bắc Bộ đã trở thành trung tâm của các phong tục tế lễ, thờ trâu. Đơn cử là câu chuyện về hai làng Trâu Lỗ (Hiệp Hòa, Bắc Giang) và Kim Thượng (nay là xã Kim Lũ, huyện Sóc Sơn, Hà Nội) ở hai bên sông Cầu, đã kết nghĩa 500 năm qua, liên quan đến sự tích con trâu (ngưu tinh). Dân gian lưu truyền, năm 1593, đến mùa lễ hội, làng Kim Thượng mở hội tế đình, dắt đến con trâu trắng, nhưng bất ngờ trâu đứt mũi, chạy qua sông sang làng Trâu Lỗ. Người làng Kim Thượng vội chạy sang tìm thì thấy trâu nằm ở bãi cỏ, hướng về đình làng Trâu Lỗ, bèn xin chuộc về. Người làng Trâu Lỗ không màng của cải, nên sẵn sàng cho lại trâu. Từ đó, hai làng kết nghĩa với nhau, suốt 500 năm qua vẫn giữ lệ này.
Hoặc tục chọi trâu Đồ Sơn (Hải Phòng) cũng bắt nguồn từ truyền thuyết dân gian thấy vào đêm trăng sáng, có hai con trâu từ dưới nước lên chọi nhau dưới trăng. Đặc biệt, trong sử thi Đẻ đất đẻ nước của người Mường còn dành hẳn một chương nói về "đẻ trâu"...
Cách đây 50 năm giáo sư Đinh Gia Khánh khảo sát cả một vùng rộng lớn ở Bắc Ninh, Hưng Yên, Hà Nam, Hà Đông, Thái Nguyên... thì thấy rất nhiều nơi có sông Kim Ngưu - tức sông do trâu vàng chạy qua tạo thành. Sau này, giáo sư Trần Quốc Vượng cũng nhận định trung tâm văn hóa thờ trâu nằm bên kia sông Hồng, chứng tích còn lại là Trâu Quỳ ngày nay. Vì vậy, các lễ hội về trâu trải dài những nơi này.
Người dân miền Trung hiện nay còn lưu giữ nhiều làn điệu dân ca gắn với công việc sử dụng sức lao động của trâu, như hò lỉa trâu.
- Trong xã hội ngày nay, vai trò của con trâu đã thay đổi ra sao?
- Từ xa xưa, trâu là một tài sản rất lớn với cư dân làm lúa nước như người Việt cổ. Trâu có sức sản xuất lớn, vừa dùng để cày bừa ruộng, kéo xe, kéo gỗ, kéo đá, kéo mật mía. Đây được coi là loài vật có sức lao động bền bỉ, giúp ích nhiều cho con người. Vì vậy, thường tầng lớp trung nông mới có trâu, còn những gia đình nghèo hơn chỉ nuôi bò. Con trâu từ lâu đã trở thành giá trị tài sản, nên dân gian có câu "con trâu là đầu cơ nghiệp". Một trong ba việc lớn trong đời người là tậu trâu, cưới vợ, làm nhà.
Trâu là loài vật hiền lành, làm việc chăm chỉ. Đặc tính này giống với người nông dân Việt Nam quanh năm cần cù làm việc trên đồng ruộng. Đặc biệt, trâu rất thân tình, thậm chí có thể hiểu tiếng người.
Tuy nhiên, trong xã hội ngày nay, khi máy móc xuất hiện ngày càng nhiều, nền nông nghiệp được hiện đại, cơ giới hóa thì hình ảnh con trâu trong đời sống của người nông dân không còn đóng vai trò quan trọng như xưa. Thậm chí bây giờ, không còn khái niệm trẻ chăn trâu nữa. Những vùng nông thôn, chỉ còn ít hộ gia đình nuôi trâu để cày bừa hay kéo xe nữa. Trâu chủ yếu được nuôi để cung cấp thực phẩm. Vì vậy, việc chọn trâu cũng đơn giản hơn xưa, chủ yếu đo vòng bụng, chiều cao, cân nặng.
Tuy nhiên, trâu vẫn có ý nghĩa tinh thần quan trọng trong đời sống và tâm thức người Việt Nam.
- Vậy theo ông, trong tâm thức của người Việt, năm Tân Sửu mang ý nghĩa như thế nào?
- Trâu là một trong 12 con giáp - tức những con vật được dùng làm biểu tượng cho thời gian một năm theo quan niệm dân gian. Vì vậy, những năm Sửu (năm con trâu) thường mang theo nhiều ước vọng của mọi người gắn với những đặc tính tốt của loài vật này.
Trâu khỏe mạnh, nên biểu tượng cho mong muốn năm mới sức khỏe dồi dào. Trâu đại diện cho giá trị tài sản lớn, thể hiện mong muốn năm mới sẽ làm ăn phát đạt. Trâu có đức tính cần cù, chịu khó nên mọi người hi vọng năm mới sẽ chăm chỉ làm việc hơn. Trâu sống thân ái với con người, là biểu tượng cho mong muốn cuộc sống an lành trong năm mới.
Nhất là trong bối cảnh dịch bệnh Covid-19 hiện nay, tôi nghĩ rằng trong năm mới Tân Sửu, mọi người dân đều mong ước cuộc sống an lành và sức khỏe.