Cờ tướng đã xuất hiện tại Việt Nam từ hàng trăm năm trước. Trong tác phẩm Đánh cờ, "Danh nhân văn hóa thế giới" Hồ Xuân Hương viết: "Hai xe hà, chàng gác hai bên. Thiếp sợ bí, thiếp liền ghểnh sĩ. Chàng lừa thiếp đương khi bất ý. Đem tốt đầu dú dí vô cung. Thiếp đương mắc nước xe lồng. Nước pháo đã nổ đùng ra chiếu".
Hồ Xuân Hương được mệnh danh "Bà chúa thơ Nôm", sinh năm 1772, mất năm 1822. Điều đó có nghĩa cờ tướng đã có mặt tại Việt Nam từ hơn 200 năm trước, thậm chí có thể sớm hơn thế.
Một ván cờ người ở Hà Đông, liên bang Đông Dương (khoảng năm 1928—1929). Ảnh: Wikipedia
Cờ tướng được hoàn thiện ở Trung Quốc dưới thời nhà Tống, giai đoạn năm 960-1279, với sự hiện diện của pháo. Kể từ đó, Việt Nam trải qua thêm một thời bị đô hộ, giai đoạn 1407-1427, cho tới khi Lê Lợi đánh đuổi quân Minh ra khỏi bờ cõi. Không bất ngờ nếu cờ tướng đã du nhập vào Việt Nam từ đó.
Trải qua hàng trăm năm, cờ tướng trở thành một trò chơi phổ biến tại Việt Nam. Dọc các công viên, vỉa hè, quán nước từ thành thị tới nông thôn, thường bày các bàn cờ tướng để mọi người cùng chơi. Theo báo Trung Quốc Sohu, một phần ba dân số Việt Nam, tương ứng hơn 30 triệu người, biết chơi cờ tướng.
Con số thực tế có thể không cao đến vậy. Nhưng một lãnh đạo cờ tướng từng nói với VnExpress, rằng môn này có lượng người chơi nhiều thứ hai tại Việt Nam, chỉ sau câu cá thể thao. Theo thống kê của Cục thể dục thể thao năm 2006, ước tính có 370.000 người Việt Nam chơi cờ tướng thường xuyên, so với cờ vua 230.000 và cờ vây 2.000 người.
Trên Facebook, có hàng chục hội nhóm cờ tướng với tối thiểu 10.000 thành viên. Trong đó, có một nhóm chuyên luyện khai cuộc, với 97.000 thành viên, hay một nhóm khác cũng có hơn 78.000 thành viên. Những nhóm này không đông bằng bóng đá, cầu lông, bóng chuyền, câu cá hay bóng bàn. Nhưng điều đó cho thấy cờ tướng nằm trong nhóm môn phổ biến tại Việt Nam, có thể đứng trong Top 10.
Một ván cờ tướng vỉa hè tại Việt Nam. Ảnh: HNM
Câu hỏi quan trọng hơn là liệu mức độ phổ biến của cờ tướng có đang trên đà giảm sút. Không thể phủ nhận cờ vua ngày càng phổ biến tại Việt Nam, đặc biệt ở tầng lớp trẻ. Trường từ mầm non đến tiểu học thường có lựa chọn để các bé đăng ký tham gia các CLB như võ thuật, múa, vẽ hay cờ vua, thay vì cờ tướng.
Điều này dễ hiểu bởi cờ vua phổ biến trên nhiều quốc gia hơn so với cờ tướng. Sự phát triển của các nền tảng cờ vua như Chess hay Lichess, thu hút hàng trăm triệu tài khoản. Mọi người đều có thể đánh cờ vua với bất cứ đối thủ nào trên thế giới, chỉ qua một thiết bị điện tử có mạng và một email.
Cờ tướng cũng có một nền tảng lớn, thu hút hàng chục triệu tài khoản, mang tên Thiên Thiên Tượng Kỳ (TTTK). Tuy nhiên, việc đăng ký tài khoản trên TTTK không đơn giản với một người ngoài Trung Quốc. Người dùng có thể cần một số điện thoại Trung Quốc nếu muốn hoàn tất đăng ký, chưa kể giao diện phần mềm cũng chỉ có tiếng Trung. Điều này phần nào gây cản trở cho người nước ngoài tiếp cận cờ tướng.
Giao diện cờ tướng trên nền tảng Thiên Thiên Tượng Kỳ.
Việt Nam có nhiều nền tảng đánh cờ, nhưng lượng người chơi không đến hàng triệu. Số người chơi trực tuyến cùng lúc sẽ thấp hơn nhiều, vì thế việc xếp cặp đối thủ có thể tốn thời gian, dễ khiến người chơi nản chí.
Cờ tướng dùng các chữ Hán để chỉ các quân cờ, thay vì hình dạng. Điều này tạo ra một biến thể cờ tướng thú vị, đó là cờ úp. Tuy nhiên, với những người ngoài Trung Quốc, các chữ tượng hình có thể gây khó khăn, và dễ gây nản lòng từ lúc nhập môn.
Trung Quốc đã giữ nguyên luật cờ tướng trong gần 1.000 năm qua, và họ tự hào vì điều đó. Cùng thời điểm, cờ vua được điều chỉnh như thêm luật nhập thành, bắt tốt qua đường ở thế kỷ 15, luật phong cấp, hết nước đi hòa ở thế kỷ 18, hay bất biến 3 lần hòa trong thế kỷ 20. Nếu không có những thay đổi lớn, cờ tướng sẽ khó cạnh tranh với cờ vua trong tương lai.
Dù vậy, cờ tướng vẫn luôn có chỗ đứng tại Việt Nam, như một trò chơi trí tuệ truyền thống. Đây là môn thể thao hiếm hoi xuất hiện trong một bài thơ của Bác Hồ, có tên Học đánh cờ.
Trong đó, có hai câu thơ đã thành kinh điển, vượt khỏi quy mô thể thao: "Lạc nước, hai xe đành bỏ phí. Gặp thời, một tốt cũng thành công".
Xuân Bình