Nơi làm việc của cô là trụ sở UNDP Việt Nam (Chương trình phát triển Liên Hợp Quốc). Đào Thu Hương bật máy tính, xử lý những công việc quen thuộc mỗi sáng như kiểm tra email, tin nhắn, đọc báo cáo, trao đổi với đồng nghiệp trên mạng xã hội. Nhìn cô làm việc, nhiều người không tin Hương bị khiếm thị từ năm 10 tuổi.
"Máy tính của tôi phát tiếng cả ngày nên cơ quan cho một phòng làm việc riêng để nghe, không ảnh hưởng đến các người khác", Thu Hương, 38 tuổi, giải thích.
Thu Hương (ngoài cùng bên trái) với trẻ em Hà Giang trong một chương trình của Liên Hợp Quốc, năm 2021. Ảnh: UNDP cung cấp
Từ khi sinh ra thị lực của Hương đã rất kém, đến năm 10 tuổi thì mất hẳn. Cô đi học ở trường chuyên biệt Nguyễn Đình Chiểu để nắm kỹ năng đọc, viết chữ nổi sau đó cho học hòa nhập với những bạn mắt sáng. Suốt các cấp học, cô luôn trong top những học sinh xuất sắc, được tuyển thẳng vào đại học và thủ khoa của khoa Tiếng Anh, Đại học sư phạm Hà Nội.
"Ngoại ngữ giúp tôi săn học bổng ở Thái Lan, Hàn Quốc, Nhật Bản và thạc sĩ ở Australia còn công nghệ bù cho tôi đôi mắt", Hương nói.
Các điện thoại thông minh ngày nay đều có tính năng giọng nói như Voice over ở iPhone hay Talkback ở Android, giúp người khiếm thị như Hương dùng được mọi ứng dụng. "Công nghệ quét văn bản và đọc giúp tôi xử lý tài liệu in và nắm được kiến thức như người mắt sáng đọc sách", Hương cho hay.
Bà Nguyễn Thị Hạnh, 67 tuổi, (mẹ Hương) cũng đỡ vất vả hơn nhờ công nghệ. Năm xưa bà bỏ mọi cơ hội thăng tiến, làm cán bộ bình thường trong ngành công an để có thời gian đưa đón và chăm sóc con. Thời Hương còn nhìn thấy chút ít, bà Hạnh tô đậm chữ cho con đọc. Đến khi con không thấy gì nữa, hàng đêm và sáng sớm, bà ngồi cạnh đọc từng trang sách cho cô học bài.
"Những năm trước tôi luôn thấy có lỗi với mẹ. Nhất là năm vào lớp 10, mẹ bán chiếc xe máy để có tiền mua cho tôi một chiếc laptop cũ", Hương nói. Nhưng có máy tính, Hương học và nộp bài dễ dàng hơn và mẹ không phải ngồi cạnh đọc sách nữa.
Nỗi áy náy còn là những năm tháng, bất kể nắng mưa, cô ngồi sau lưng người mẹ ngày càng yếu. Cô nghĩ tới cảnh một mai mắt mẹ mờ, chân tay yếu vẫn phải đưa đón mình đi làm. "Xe ôm công nghệ là cứu tinh của tôi", Hương kể. Từ lúc đó bà Hạnh yên tâm giao con gái cho người lạ vì luôn biết được lộ trình hay thông tin của tài xế.
Sự phát triển của công nghệ trong lĩnh vực ngân hàng, thanh toán đã thêm một bước trong hành trình đến sự độc lập của cô gái khiếm thị.
Hương được cơ quan cũ giúp mở tài khoản ngân hàng năm 2010 và sử dụng bình thường trong 6 năm. Năm 2017, cô có việc phải ra phòng giao dịch. Lúc này các nhân viên ngân hàng vô cùng bối rối khi biết khách là người khiếm thị. Họ gọi cho giám đốc chi nhánh xin chỉ đạo và giải thích rằng theo quy định của pháp chế, người khiếm thị không được đứng tên tài khoản. "Tôi bật máy tính, truy cập vào tài khoản và thao tác để chứng minh mình có thể tự thực hiện mọi giao dịch", Hương kể.
Chứng kiến năng lực tự chủ của Hương, ngân hàng đồng ý cho cô tiếp tục sử dụng tài khoản nhưng kèm theo nhiều hạn chế như số lần và số tiền giao dịch trong ngày, phải có người mắt sáng đứng tên tất cả các giao dịch; chủ tài khoản muốn giao dịch gì cũng cần người bảo lãnh đi cùng.
Thời gian sau Thu Hương tìm tới ngân hàng khác. Lần này cô được đứng tên tài khoản với đầy đủ quyền sau khi chứng minh được khả năng tự chủ. Từ lúc có thẻ, cô có kế hoạch chi tiêu và tiết kiệm rõ ràng hơn. Cô cũng tự mua được những gì mình thích. "Tuần này tôi vừa đặt một bộ mỹ phẩm trên mạng sau khi đã đọc kỹ thông tin và đánh giá của người dùng trước", Hương nói. Cô còn sử dụng phần mềm nhận diện mệnh giá tiền, giúp chi tiêu bằng tiền mặt.
Thu Hương (phải) phát biểu tại hội thảo về cơ hội khởi nghiệp kỹ thuật số cho người khuyết tật năm 2021. Ảnh: UNDP cung cấp
Năm 2018, UNDP tại Việt Nam tuyển dụng cán bộ ở vị trí "quyền người khuyết tật". Đây là dự án xúc tiến để Việt Nam gia nhập Hiệp ước Marrakesh - tháo gỡ rào cản pháp lý, cho phép người khuyết tật chuyển thể các loại ấn bản giấy sang sách nói hay các định dạng dễ tiếp cận khác, không cần xin phép nhà xuất bản, tác giả.
Từng làm một dự án tương tự ba năm trước nên Hương biết Hiệp ước Marrakesh. "Tôi luôn mong được phổ biến những ưu việt của công nghệ đến với người khuyết tật để họ hòa nhập cuộc sống", cô nói. Kinh nghiệm và tầm nhìn trùng với những gì vị trí này mong muốn, Đào Thu Hương trúng tuyển.
Trong ba năm, Thu Hương làm việc với Hội người mù để xây dựng lộ trình, tuyên truyền về hiệp ước đến các cơ quan liên quan, cùng Bộ Văn hóa xây dựng hồ sơ xin gia nhập, song song tham gia thực hiện một nghiên cứu cho thấy sự tương thích của Luật Sở hữu trí tuệ của Việt Nam với Hiệp ước Marrakesh.
Ngày 6/12/2022, tại Geneva, Thụy Sĩ, Việt Nam chính thức trở thành thành viên Hiệp ước Marrakesh. Đào Thu Hương hân hoan không chỉ vì cô là người tham gia xúc tiến quá trình mà từ nay hơn một triệu người khiếm thị, người khuyết tật không có khả năng đọc chữ in và những người khuyết tật khác có thể tiếp cận các tác phẩm đã xuất bản dễ dàng hơn.
"Đến giờ tôi còn có thể tự hào đã tự chủ được cuộc sống cho mình và báo đáp được cho mẹ chứ không phải là gánh nặng nữa", Đào Thu Hương nói.
Trong căn nhà tập thể cũ, nhìn Hương chăm chú trên bàn làm việc, bà Hạnh khoe nửa tháng nữa con gái sẽ có tổ ấm mới. Trên gương mặt người mẹ từng khắc khổ, giờ đây chỉ thấy sự mãn nguyện.
Phan Dương