Tôi chọn đi xa vì những tỉnh miền núi, vùng sâu, vùng xa, đời sống người dân còn nhiều khó khăn, phần lớn chỉ có lựa chọn duy nhất, là vaccine miễn phí trong Chương trình Tiêm chủng mở rộng, ít gia đình có điều kiện cho con em đi chích ngừa vaccine dịch vụ.
Bảng thông báo là tờ giấy A4 in dòng chữ "Trạm y tế chưa có vaccine 5 trong 1 và vaccine 3 trong 1 - DPT" dán giữa sân các trạm y tế bốn tháng nay. Có những cháu bé đã 6-7 tháng tuổi mà sổ tiêm chủng gần như trắng trơn, mới chỉ được chích ngừa lao (BCG). Trong khi đó, bốn tháng tuổi là các cháu đã có thể hoàn thành ba mũi vaccine tổng hợp 5 trong 1 rất quan trọng (phòng các bệnh: Bạch hầu, ho gà, uốn ván, viêm phổi - viêm màng não do Hib, viêm gan B). Nhiều tỉnh thành đã hết vaccine 5 trong 1 và 3 trong 1 từ tháng 3/2023. Dự kiến sang quý 3, thêm nhiều loại vaccine nữa cũng hết.
12 loại trong Chương trình Tiêm chủng mở rộng đều là những vaccine quan trọng, thiết yếu, bắt buộc phải tiêm theo Luật Phòng chống bệnh truyền nhiễm. Tổ chức Y tế thế giới WHO cũng khuyến cáo: Trẻ cần tiêm đủ liều, đúng lịch thì mới đạt hiệu quả miễn dịch tốt nhất. Thật nghịch lý, chúng ta bắt buộc trẻ phải tiêm nhưng không có vaccine.
Nghịch lý này đến từ nhiều phía. Khi nhiệm vụ mua vaccine không còn nằm trong Chương trình Mục tiêu y tế, dân số mà chuyển thành nhiệm vụ thường xuyên của các bộ, cơ quan trung ương và các địa phương, thì việc này trở thành "quả bóng" đá qua đá lại giữa Bộ Y tế và 63 tỉnh thành. Bộ Y tế cho rằng mua vaccine là vấn đề của các địa phương, 63 tỉnh thành phải tự lo kinh phí lẫn việc mua sắm, đấu thầu. Còn các địa phương thì e ngại việc đấu thầu sẽ gặp nhiều lúng túng, thậm chí sai sót khi mỗi tỉnh mua với một giá khác nhau, một loại vaccine khác nhau, cùng nỗi lo vaccine không đồng bộ nếu trẻ chuyển nơi cư trú...
Những khó khăn này kỳ vọng được tháo gỡ phần nào khi Chính phủ yêu cầu Bộ Y tế chủ trì, tổ chức đặt hàng, hoặc đấu thầu tập trung. Bộ Y tế đứng ra làm đầu mối mua sắm, đấu thầu vaccine, kinh phí do địa phương chi trả theo số lượng đặt hàng với Bộ. Bộ Y tế cũng có cái khó khi chưa được phân bổ ngân sách để đấu thầu đối với vaccine nhập khẩu, đặt hàng đối với vaccine trong nước. Đến nay, các khâu cần thiết nhất như: giá vaccine, dự toán kinh phí... là những vấn đề quan trọng chưa đi đến thống nhất khiến mốc thời gian có vaccine trở lại còn chưa rõ ràng.
Sốt ruột không kém các gia đình có con nhỏ chính là các đơn vị sản xuất trong nước. Có 9/12 loại vaccine trong Chương trình Tiêm chủng mở rộng là sản xuất trong nước. Vaccine sắp hết hạn sử dụng nhưng không thể đến tay trẻ.
Lịch sử Tiêm chủng mở rộng ở Việt Nam đã hơn 40 năm. Nhờ có Tiêm chủng mở rộng, Việt Nam thanh toán được bệnh bại liệt, loại trừ được uốn ván sơ sinh, khống chế và tiến tới loại trừ bệnh sởi, giảm đáng kể tỷ lệ nhiễm virus viêm gan B, giảm tỷ lệ bạch hầu, ho gà ở trẻ dưới 5 tuổi...
Hiện nay, nhiều điểm tiêm chủng dịch vụ xuất hiện. Tuy nhiên, giá mỗi liều vaccine 5 trong 1, 6 trong 1 nhập khẩu từ Pháp, Bỉ là 1.100.000 đồng. Trẻ phải tiêm bốn mũi. Bao nhiêu gia đình ở vùng nông thôn, vùng núi khó khăn có thể bỏ ra tiền triệu để chích ngừa cho con? Theo Viện Vệ sinh Dịch tễ Trung ương, với mỗi loại dịch bệnh đã có vaccine, tỷ lệ trẻ chích ngừa phải trên 90% mới đạt miễn dịch cộng đồng. Nếu không đạt được, nguy cơ ai cũng có thể nhìn thấy: dịch bệnh cũ quay lại, không chỉ một loại, mà nhiều loại, tức dịch chồng dịch.
Việt Nam từng chứng kiến sự bùng phát của dịch sởi năm 2014 khiến 145 trẻ tử vong, rồi những ổ dịch bạch hầu xuất hiện tại một số "vùng lõm" tiêm chủng như Kon Tum, gần đây nhất là Điện Biên. Nhiều nước trong khu vực Đông Nam Á như Philippines, Malaysia đã thanh toán được bệnh bại liệt từ nhiều năm nay nhưng gần đây đã ghi nhận ca bệnh trở lại. Sự giao lưu, đi lại cũng khiến Việt Nam đối diện rủi ro bởi loại bệnh truyền nhiễm nguy hiểm này. Thành quả tiêm chủng hơn 40 đang bị đe dọa.
Tôi có cơ hội được nghe các giáo sư chuyên ngành y tế dự phòng, vaccine kể lại những ngày đầu của Chương trình tiêm chủng mở rộng. Kim tiêm không đủ dùng cho trẻ, phải mài nhỏ từng mũi kim mới đủ dùng, cán bộ tiêm chủng phải xách phích vaccine gõ cửa từng nhà để thuyết phục gia đình đưa con đi tiêm, thậm chí phải lên tận nương rẫy để gọi trẻ về tiêm.
Vậy mà 40 năm sau, chính cán bộ tiêm chủng phải ái ngại lắc đầu thông báo hết vaccine và động viên trẻ nếu không có tiền tiêm dịch vụ thì về chờ đợi.
Trẻ có thể chờ vaccine nhưng virus không trì hoãn lây lan dịch bệnh.
Nguyễn Hạnh