Vật lý… Không phải vô cớ mà nó đứng hàng đầu trong số những khoa học chính xác. Chắc các bạn còn nhớ tới những viên đạn chúng đích kỳ diệu khi bắn vào chiếc mũ đã mang lại vinh quang cho người dân thành phố Taraskon. Nhưng ngay cả Tartaren, có lẽ, cũng thấy lúng túng nếu bị yêu cầu bắn chúng đồng xu cách xa vài chục nghìn cây số. Song chính bài toán tương tự lại được các nhà vật lý giải quyết trên những máy gia tốc hạt cơ bản khổng lồ.
Chuyển động của những vật thể vũ trụ lớn, quỹ đạo của các tên lửa, các qúa trình bên trong của các nguyên tử, sự phân rã và những biến hóa qua lại cả các hạt cơ bản là toàn bộ đại dương bao la của những hiện tượng đang được mô tả, và được mô tả định lượng với độ chính xác tuyệt diệu, bằng các định luật vật lý.
Vả lại, ở trình độ văn hóa phổ cập bắt buộc, mọi người đều có một khái niệm nào đó về ngành khoa học này. Vật lý có thể tỏ ra như thế nào cũng được, thậm chí là buồn tẻ đối với một sỗ người, nhưng không ai dám chê trách nó là không chính xác, khi vấn đề liên quan tới việc xác định những khái niệm cơ bản của vật lý. Đương nhiên, ta có thể nghĩ rằng chính trong vật lý khái niệm lực có thể được xác định một cách nhất quán và chính xác. Ở mức độ đáng kể vật lý đã tỏ ra xứng đáng với những hy vọng này, nhưng như chúng ta sẽ thấy sau đây, vấn đề diễn ra lại hoàn toàn không đơn giản như vậy.
Trước tiên chúng ta hãy xem khái niệm này đã đi vào khoa học như thế nào và sau đó đã chịu những thay đổi gì. Từ này không phải được người ta mới nghĩ ra và cũng không phải lấy từ một ngôn ngữ chết, như đã xảy ra đối với những thuật ngữ khoa học: electron, entropi, giao thoa... Nó đi vào khoa học từ một ngôn ngữ sống và bởi vậy hoàn toàn không phải ngay tức khắc và tuyệt nhiên không phải có khó khăn khi người ta muốn gạt bỏ những sắc thái vốn có trong cách sử dụng thông thường của nó.
Cái gì dễ hiểu hơn: sự rơi của hòn đá hay chuyển động của con mèo
Những cảm giác xuất hiện ở con người khi nâng một vật nặng, khi làm chuyển động những vật thể xung quanh và chính bản thân mình, là cơ sở của sự nhận thức về lực trong cơ học. Nhưng “vì tác động của ý chí xảy ra trước mỗi ứng dụng lực một cách có ý thức của con người, nên ở đằng sau khái niệm vật lý về lực người ta đã đi tìm kiếm một cái gì đó sâu sắc hơn, siêu hình hơn, một xu thế nào đấy vốn có của các vật thể; trong trường hợp trọng lực chẳng hạn, là xu thế kết hợp với cái tương tự nó. Chúng ta khó hiểu hết quan điểm này”. (Laue. “Lịch sử vật lý”). Giống như - các nhà bác học cổ xưa đã lập luận - người đi đường đã mệt càng tăng bước đi về gần tới nhà, hòn đá rơi bắt đầu chuyển động ngày càng nhanh dần khi càng gần đất mẹ Dù điều đó là lạ lùng đối với chùng ta đi chăng nữa, song chuyển động của vật, chẳng hạn như chuyển động của con mèo, ở thời đó dường như đơn giản và dễ hiểu hơn rất nhiều so với sự rơi của hòn đá.
2. Newton đã nhìn thế giới như thế nào
Chỉ có Galilei và Newton mới hoàn toàn giải thoát được khái niệm lực khỏi những “xu thế”, những “mong muốn” và những đặc điểm tương tự khác vốn có của vật chất sống. Cơ học cổ điển của Galilei và Newton trở thành chiếc nôi của sự nhận thức một cách khoa học về “lực”.
Trên mộ chí của nhà sáng lập ra cơ học cổ điển Newton có khắc những dòng chữ:
Ở đây yên nghỉ
Ngài Isaac Newton
Người dường như với sức mạnh thần diệu của trí tuệ riêng
Lần đầu tiên, nhờ phương pháp toán học của mình
Đã giải thích
Chuyển động và hình dạng của các hành tinh.
Đường đi của các sao chổi, thủy triều của đại dương.
Ông là người đầu tiên nghiên cứu sự đa dạng của các tia sáng
Và rút ra từ đó những đặc điểm của mầu sắc
Mà trước đó không ai hề nghĩ tới.
Là một người giải thích sáng suốt, siêng năng và đúng đắn
Về tự nhiên, về cổ đại và những bút tích thiêng liêng.
Bằng học thuyết của mình, ông làm vinh quang cho Đấng sáng tạo toàn năng
Bằng cuộc đời mình, ông chứng minh điều giản đơn mà kinh thánh đòi hỏi.
Hỡi những người quá cố hãy vui mừng vì có
Niềm tự hào của nhân loại sống cùng.
Sinh ngày 25 tháng 12 năm 1642
Mất ngày 20 tháng 3 năm 1727
Bức tranh hoàn chỉnh tuyệt diệu về Vũ trụ được xây dựng trên cơ sở những công trình của Newton đã và đang làm kinh ngạc không chỉ những người đương thời, mà cả nhiều thế hệ bác học cho tới ngày nay.
Còn nữa
Cuốn sách Các lực trong tự nhiên do Đặng Văn Sử biên soạn dựa trên bản dịch của Ngô Đặng Nhân. Tác giả: V.Grigôriev và G.Miakisev. Nhà xuất bản Khoa học và Kỹ thuật xuất bản năm 2002.