Có 32 bức tranh. Những ngôi nhà, bè bạn, những vật dụng thường ngày. Nhưng chủ đề nhiều nhất, là 11 bức tranh về phương tiện giao thông công cộng. Trong số đó, có tới 7 bức vẽ những chiếc xe buýt.
Tôi đứng trước bức tường ấy khá lâu. Có thể nhiều tranh xe buýt như thế, là do bàn tay người biên tập tranh. Nhưng cũng có thể là trong trí óc của các bạn nhỏ thiệt thòi, thì thế giới bên ngoài những bức tường của trường nuôi dạy trẻ tự kỷ, hay là đất nước Singapore của các bạn, hiện lên qua những chiếc xe buýt như thế. Có thể là các bạn đang nhớ đến những lúc được đi ra ngoài chơi.
Nhưng dù thế nào, thì những bức tranh ấy cũng đại diện cho một lý tưởng. Tòa nhà ấy, là nơi người Singapore trưng bày các ý chí về quy hoạch đô thị của mình. Và ngoài những sa bàn ngất ngưởng cao ốc, những đồ họa mướt mát cây xanh, thì nó còn có những chiếc xe buýt nguệch ngoạc của trẻ thơ. Giấc mơ đó, khi tôi gặp Liu Feng-Yuen, giám đốc trung tâm dữ liệu của Cục Công nghệ Singapore (GovTech), ông gọi nó là “car-lite Singapore”, tức là một Singapore ít xe. Ít xe, thì phải nhiều phương tiện công cộng.
Tôi rời Singapore City Gallery vào buổi trưa, ra sân bay và về Hà Nội. Ở Nội Bài, tôi loay hoay một lúc giữa đám các anh cò mồi taxi, với đủ loại báo giá trên trời. Tôi biết rằng có một tuyến xe buýt nào đó mới được khai trương từ nhà ga T2 về thành phố, nhưng không thể tìm thấy biển chỉ dẫn bến đỗ. Biển chỉ dẫn giao thông hiệu quả nhất ở Nội Bài, chính là các anh cò mồi taxi hoạt bát.
Tôi bắt taxi về thành phố, rồi một người bạn lái xe đưa tôi về nhà. Lúc đi qua trục đường Tố Hữu, nhìn thấy nhà chờ BRT, bạn bỗng nhiên quay sang ngây thơ hỏi: “Xe buýt nhanh còn hoạt động không ấy nhỉ?”. Tôi không biết trả lời sao, chỉ cười. Sau một chuyến bay 3 tiếng, tôi bị ném từ một giấc mơ đầy màu sắc về một thực tế phũ phàng.
Xe buýt nhanh - cuộc truyền thông rầm rộ bậc nhất về giao thông công cộng từ đầu thế kỷ - giờ đã chìm khuất trong trí óc của chính những người Hà Nội. Lượng hành khách thảm hại, việc mở rộng thậm chí còn chưa nằm trên giấy (tuyến BRT thứ hai mới dừng lại ở đề xuất), không hề thuận tiện, cũng không hề được bảo vệ khỏi sự xâm lấn của các phương tiện cá nhân, xe buýt nhanh đơn giản là không tạo ra sự thay đổi nào.
Có rất nhiều nguyên nhân, để chỉ ra rằng: giấc mơ xe buýt thực tế không bị bóp nghẹt bởi những tài xế lấn làn BRT, mà bởi cách quy hoạch. Đầu tiên, việc triển khai một dự án trong 10 năm khiến cho nó đánh mất rất nhiều cơ hội về thói quen và không gian (10 năm trước Hà Nội chưa nhiều xe như bây giờ). Sau đó, là sự vênh của dự án này với hạ tầng. Đường Tố Hữu bị quá tải đến cực hạn vì làn riêng của BRT. Cuối cùng, việc nó chỉ dừng lại ở “thí điểm” và người sử dụng mãi chỉ có một tuyến ngắn ngủi, đi từ Yên Nghĩa lên đến Kim Mã rồi... bắt taxi đi tiếp, khiến cho BRT không hề tiện dụng.
Sự uể oải của BRT đặt ra câu hỏi: có nên tiếp tục phát triển xe buýt nói chung, và xe buýt nhanh nói riêng?
Câu trả lời tất nhiên là có. Dự án BRT 01 càng thiếu hiệu quả, thì nó lại càng chỉ ra rằng chúng ta cần phát triển xe buýt. Nhưng phải bằng một lối nghĩ khác.
Cho đến giờ phút này, xe buýt đang được gọi tên là một “giải pháp” cho giao thông đô thị. Bản thân chữ “giải pháp” này gợi ý nên cách làm: tức là quy hoạch hạ tầng giao thông, thực trạng giao thông, đã trở thành một vấn đề nhức nhối. Sau khi nó nhức nhối, người ta tìm cách “nhét” phương tiện công cộng vào với hy vọng rằng nó sẽ trở thành một loại phèn rửa mặn nào đó cho cái thực trạng kia. BRT 01 đã được tạo ra như thế.
Cần nhớ, đường Tố Hữu bây giờ, được khởi công sau khi có dự án xe buýt nhanh. Năm 2006 vay tiền làm xe buýt nhanh, thì năm 2009 mới khởi công làm đường. Nhưng cuối cùng BRT vẫn bị nhồi vào đường Tố Hữu như một đứa con rơi.
Xe buýt - hay phương tiện công cộng nói chung - chưa phải là một tầm nhìn. Nếu nó là một tầm nhìn, thì một con đường, một khu đô thị mới, một phần mới của thành phố khi được xây dựng lên phải có chỗ cho nó. Trong vòng 10 năm kể từ lúc lãnh đạo thành phố nghĩ rằng Hà Nội cần hệ thống xe buýt hiện đại, đã có thêm bao nhiêu km đường được xây? Và bao nhiêu trong số đó có tính toán hạ tầng dành cho phương tiện công cộng? Tôi không có con số. Nhưng tôi biết, rằng nếu BRT được mở rộng, thì nó sẽ là một hạng mục khác, tiêu tiền mới tinh, như là một miếng ghép thần kỳ, cho một bức tranh nham nhở.
Với hạ tầng không được tính toán từ đầu, thì xe buýt hay là phương tiện công cộng có thể sẽ vĩnh viễn lạc lõng, hoặc thậm chí phản tác dụng.
Giấc mơ về một thành phố có giao thông thoáng đãng, ít phương tiện cá nhân, phải là một ý niệm từ đầu. Giống như tranh của những đứa trẻ tự kỷ mà tôi đã nhìn thấy ở Singapore. Nó phải là bản năng của cộng đồng, để cho dù họ xây lên bất kỳ thứ gì, trong đầu cũng có sẵn ý niệm về nó.
Có thể trong đầu của các nhà quy hoạch có những ý niệm khác, ham muốn khác. Nhưng một khi ham muốn của nhà quản lý không phải là ham muốn của cộng đồng thì sẽ lại có thêm những dự án “thí điểm” nghìn tỷ được duyệt "đúng quy trình".
Đức Hoàng