Sách ra mắt năm 2024, là công trình nghiên cứu hơn 10 năm của giáo sư, nhà nhân chủng học Mỹ Jack Weatherford. Tác phẩm tập trung vào cuộc đời Hốt Tất Liệt (1215-1294) - hoàng đế Mông Cổ sáng lập triều đại nhà Nguyên (1271-1368) của Trung Quốc - và hành trình ông biến đế chế du mục thành một cường quốc biển trong lịch sử Á Âu.
Bản Việt do dịch giả Đỗ Quang Hiệp chuyển ngữ, nhà xuất bản Tri Thức kết hợp công ty Omega+ phát hành tháng 12. Ảnh: Omega+
Là cháu nội của Thành Cát Tư Hãn, cuộc đời Hốt Tất Liệt cũng gắn liền những cuộc viễn chinh. Nhưng khác với ông nội - nhà chinh phạt khét tiếng với các cuộc mở rộng lãnh thổ đất liền, tầm nhìn của ông hướng ra biển lớn. Tuy trưởng thành từ thảo nguyên, Hốt Tất Liệt hiểu chân lý: "Kiểm soát biển, và bạn kiểm soát mọi thứ".
Một trong những thành tựu vĩ đại của ông là thống nhất Trung Quốc năm 1279 sau khi đánh bại Nam Tống - triều đại nổi tiếng với kinh nghiệm hàng hải dày dặn. Để giành chiến thắng, ông xây dựng hạm đội trên biển hùng mạnh, khai thác triệt để chuyên môn đóng tàu của người Trung Quốc.
Việc thay đổi từ lối đánh kỵ binh sang hải quân cho thấy tầm nhìn vượt thời đại của nhà cầm quyền, dẫn đến sự ra đời của lực lượng thủy chiến tinh nhuệ với kỹ thuật đóng thuyền vượt xa châu Âu thời điểm đó. Tuy vậy, quân đội của ông vẫn đối mặt nhiều trận thua, chẳng hạn như ba lần đại bại khi xâm lược Đại Việt vào năm 1258, 1285 và 1287.
Chân dung nhà nhân học Mỹ Jack Weatherford, hiện 79 tuổi. Ảnh: Penguin Random House
* Trích đoạn quân Nguyên tiến quân vào Đại Việt
Bên cạnh quân sự, ông định hình nền thương mại toàn cầu, mở ra "Con Đường Tơ Lụa" trên biển kéo dài từ bờ Thái Bình Dương đến các khu vực trong và ngoài Trung Đông. Theo tác giả, chưa thế lực nào làm được điều này từ trước đến nay. Dưới thời Hốt Tất Liệt, các tuyến hàng hải của Trung Quốc thay đổi thói quen tiêu dùng của phương Tây, đưa gia vị, lụa và hàng hóa phương Đông đến thị trường Anh, Pháp nhiều hơn.
Giáo sư Jack Weatherford còn bàn về đường lối trị quốc của hoàng đế. Tuy là người Mông Cổ, từ nhỏ Hốt Tất Liệt tiếp thu nền giáo dục theo tư tưởng Trung Hoa nên có cách đối đãi với dân chúng, kẻ dưới quyền khác thế hệ trước. Ông ban hành các chính sách nhân văn, khoan dung với nông dân và những người đầu hàng - chiến lược khôn ngoan giúp tăng năng suất lao động, tạo nguồn lực bền vững.
Không chỉ có tầm nhìn vượt địa lý, Hốt Tất Liệt là ngoại giao, có quan điểm tiến bộ về tôn giáo và văn hóa. Triều đại của ông cho phép phụ nữ giữ vị trí cao trong việc kinh doanh, chính quyền. Hốt Tất Liệt cũng xem trọng khoa học kỹ thuật, trọng dụng nhiều nhà toán học Hồi giáo. Sau này, họ là người phát minh ngành bản đồ học hiện đại và công cụ đo lường thiên văn. Về mặt kinh tế, ông có một số chính sách cải cách hiệu quả như phát hành tiền giấy.
Tác phẩm khép lại bằng sự suy tàn của nhà Nguyên sau khi Hốt Tất Liệt qua đời, những ảnh hưởng của ông đến các cuộc giao thương giữa Trung Quốc và Mỹ trong tương lai. Theo Amazon, bằng lối kể chuyện sống động và nguồn kiến thức vô song về văn hóa Mông Cổ, tác giả cho thấy cách quyền lực hải quân Trung Quốc thay đổi thế giới vĩnh viễn - cách mạng hóa thương mại toàn cầu, định hình thị hiếu phương Tây.
Sách lần lượt nhận 4,7/5 và 4,1/5 sao trên Amazon và Goodreads. Nhiều độc giả nhận xét văn phong lôi cuốn, dễ hiểu. Một bạn đọc Mỹ bình luận: "Đôi khi tác giả đi sâu vào chi tiết hơn mức người đọc mong muốn, phần mở rộng sau cái chết của Hốt Tất Liệt có thể khá dài với một số người nhưng đó chỉ là những điểm vụn vặt. Nhìn chung, đây là tác phẩm giàu thông tin, dễ hiểu và thú vị về một phần lịch sử không được nhiều người biết đến".
Jack Weatherford sinh năm 1946, là giáo sư nhân chủng học từng dạy tại đại học Macalester College, Minnesota (Mỹ). Ông có hơn 25 năm nghiên cứu lịch sử Mông Cổ, xuất bản nhiều bài viết khoa học về đất nước này. Năm 2004, ông gây tiếng vang khi xuất bản cuốn Thành Cát Tư Hãn và sự hình thành thế giới hiện đại. Năm 2022, tổng thống Mông Cổ Khurelsukh trao ông Huân chương Thành Cát Tư Hãn - vinh dự cao quý nhất của quốc gia - dịp kỷ niệm 860 năm ngày sinh Thành Cát Tư Hãn.
Phương Thảo