Khi tôi còn học ở Đại học Luật, trong giờ Luật hình sự, chúng tôi đã thắc mắc với thầy giáo về việc tại sao ở Bộ luật Hình sự năm 1999 chỉ quy định hai tội: mua bán phụ nữ và mua bán trẻ em. Như vậy, việc mua bán nam giới trên 16 tuổi không bị xử lý hình sự.
Thời điểm đó, các cơ quan chức năng cũng rất lúng túng khi xác định tội danh cho hành vi này và thường xử lý theo tội tổ chức cưỡng ép người khác trốn đi nước ngoài hoặc ở lại nước ngoài trái phép. Nhưng, họ giải quyết ra sao nếu một nam giới thành niên bị bán cho một chủ mỏ vàng lậu tại Quảng Nam?
Pháp luật bó tay không chỉ do thiếu luật. Có thể nói hệ thống pháp luật Việt Nam được đánh giá là "phức tạp bậc nhất thế giới". Tuy nhiên, không hệ thống pháp luật nào có thể bao quát mọi quan hệ trong xã hội. Do vậy, ngoài các quy định của pháp luật, cơ quan hành pháp còn có thể áp dụng tập quán hay án lệ.
Hôm 30/3, Hội đồng Thẩm phán Tòa án Nhân dân tối cao đã ban hành một công văn hướng dẫn xử lý tội phạm liên quan đến phòng, chống dịch Covid-19. Văn bản này có nhiều hướng dẫn mới, trong đó có việc xử lý hình sự người chưa bị xác định mắc Covid-19 nhưng trốn khỏi khu vực cách ly, phong tỏa gây thiệt hại từ 100 triệu Đồng.
Theo đúng định nghĩa trên văn bản, tội phạm liên quan đến Covid-19 không phải án lệ. Nhưng hiểu theo nghĩa rộng thì đây là án lệ: Án lệ là bản án đã tuyên hoặc một sự giải thích, áp dụng pháp luật được coi như một tiền lệ làm cơ sở để các thẩm phán sau đó có thể áp dụng trong các trường hợp tương tự. Nói cách khác, án lệ là việc làm luật của tòa án khi công nhận và áp dụng các quy tắc mới trong quá trình xét xử, là sự bồi lấp những khiếm khuyết của pháp luật.
Án lệ manh nha từ năm 2005 trong một nghị quyết của Bộ Chính trị với nội dung, Tòa án Tối cao có nhiệm vụ tổng kết kinh nghiệm xét xử, hướng dẫn áp dụng thống nhất pháp luật, phát triển án lệ và xét xử giám đốc thẩm, tái thẩm. Tuy nhiên, khi án lệ được chính thức nhắc đến lần đầu tiên vào năm 2010, đề xuất này đã bị "đánh tơi tả" với lập luận "làm giảm sút quyền lực cơ quan tư pháp", "pháp luật thay đổi nhanh" hay thậm chí là "các nước Đông Âu đã không thành công khi dung nạp án lệ".
Phải đến năm 2015, án lệ được nhắc đầu tiên trong một văn bản pháp luật là Luật Tổ chức tòa án. Cùng năm, án lệ được chính thức công nhận bởi Nghị quyết số 03/2015 của Hội đồng Thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao. Nhưng trước đó, án lệ đã tồn tại không chính thức qua hình thức những bản án giám đốc thẩm của Hội đồng Thẩm phán do Tòa án Nhân dân tối cao xuất bản hay xa xưa nữa là báo cáo tổng kết năm của cơ quan này. Hẳn bạn đọc sẽ ngạc nhiên. Xin thưa, báo cáo này luôn có phần giải đáp cho tòa án cấp dưới, một dạng hướng dẫn nghiệp vụ gần như có tính bắt buộc.
Trở lại án lệ mà tôi đưa ra ở đầu bài. Bị cáo thừa nhận lái xe ô tô đè qua đầu nạn nhân, nhưng nại lý do luống cuống nên cài nhầm số, lẽ ra lùi xe, thì lại thành cho xe đi thẳng và "bị cáo không muốn nạn nhân chết". Cả bị cáo lẫn cơ quan công tố cấp huyện đều cho rằng hành vi này chỉ "vi phạm quy định về điều khiển phương tiện giao thông đường bộ" chứ không phạm tội "giết người".
Cơ quan xét xử cho rằng đáng lẽ giữ nguyên hiện trường, tìm cách đưa nạn nhận ra để cấp cứu thì tài xế tiếp tục cho xe chạy qua người nạn nhân gây ra cái chết. Đây là tội "giết người". Bởi bị cáo có đầy đủ năng lực nhận thức việc cho xe ô tô đi tiếp là rất nguy hiểm cho tính mạng của nạn nhân nằm dưới xe.
Tôi vẫn nghe về một thứ "luật ngầm" trong giới tài xế: nếu nạn nhân nằm viện, bị tàn tật, tài xế phải chịu trách nhiệm trợ cấp cả đời; nếu nạn nhân chết, số tiền bồi thường chỉ giới hạn. Nhưng từ nay, những tài xế cố tình cướp đoạt mạng sống của nạn nhân, các vụ tai nạn giao thông "thà đền tiền một lần" sẽ chịu mức phạt nghiêm minh với tội danh "giết người".
Trong tiến trình cải cách tư pháp lấy tòa án làm trung tâm, đã có 430.706 bản án được công bố trên trang điện tử của Tòa án Nhân dân tối cao, 37 án lệ được thông qua nhằm hướng dẫn các cấp xét xử khi có "vụ việc có vấn đề pháp lý tương tự" thì "phải được giải quyết như nhau".
Bằng việc áp dụng án lệ, một phán quyết của tòa ngoài ý nghĩa giải quyết một vụ án cụ thể còn thiết lập ra tiền lệ cho những vụ án tương tự sau này. Áp dụng án lệ giúp tiết kiệm công sức của các thẩm phán và các cá nhân, cơ quan, tổ chức cũng như yêu cầu các quan tòa học hỏi, tìm hiểu. Xây dựng án lệ cũng đồng nghĩa với việc tòa án đang góp phần hoàn thiện và phát triển luật thành văn trong tương lai.
Quan trọng như vậy nhưng trong dự thảo báo cáo tổng kết năm 2019 của ngành tòa án, vấn đề án lệ được nhắc đến vỏn vẹn 167/14.462 chữ, trong đó cho biết đã có hơn 600 bản án, quyết định của tòa án viện dẫn án lệ và "vận hành có hiệu quả trang tin về án lệ". Trong khi thực tế, các vị cầm cân nảy mực còn nhiều tâm tư. Không áp dụng thì khả năng án bị hủy cao mà áp dụng sai cũng dẫn đến hủy án và khả năng tái bổ nhiệm thấp. Thêm nữa, nhiều chuyên gia băn khoăn vì Hiến pháp chưa ghi nhận thẩm quyền giải thích pháp luật của Tòa tối cao trong khi việc tạo lập án lệ luôn hàm chứa việc giải thích pháp luật.
Án lệ là khoa học, là văn minh, nhưng nếu các điều kiện kèm theo không vận hành kịp thì có khi án lệ chỉ để lấy lệ.