Tại tọa đàm đóng góp ý kiến vào dự thảo Luật Đất đai sửa đổi do Hiệp hội Khoa học hành chính Việt Nam tổ chức cuối tuần qua, PGS Nguyễn Quang Tuyến (Trưởng khoa Pháp luật kinh tế, Đại học Luật Hà Nội) nêu thực trạng thu hồi đất phát triển kinh tế - xã hội thời gian qua phát sinh nhiều tham nhũng, tiêu cực, lợi ích nhóm. Nhiều cán bộ, đảng viên đã bị kỷ luật, vướng lao lý. Nguyên nhân là Luật Đất đai 2013 chưa rõ, chưa chi tiết, khiến việc áp dụng không thống nhất giữa các nơi hoặc dễ bị lợi dụng làm trái.
Để khắc phục, dự thảo Luật Đất đai sửa đổi bổ sung khái niệm dự án phát triển kinh tế - xã hội vì lợi ích quốc gia, công cộng trước khi quy định cụ thể các trường hợp Nhà nước thu hồi đất. Đánh giá cao ý tưởng này của ban soạn thảo song ông Tuyến đề nghị tách hai trường hợp: Dự án phục vụ lợi ích quốc gia, công cộng thì Nhà nước thu hồi đất, còn dự án kinh tế đơn thuần theo cơ chế dân sự, chủ đầu tư thỏa thuận giá với người dân.
Theo PGS Tuyến, các dự án thuộc diện vì lợi ích quốc gia, công cộng đem lại nhiều thuận lợi cho chủ đầu tư như không phải bồi thường, hỗ trợ, tái định cư vì Nhà nước thực hiện việc này. Sau thu hồi, chủ đầu tư sẽ được thu chênh lệch địa tô do chuyển đổi mục đích sử dụng đất. Do đó, nếu không xác định cụ thể khái niệm dự án phát triển kinh tế - xã hội vì lợi ích quốc gia, công cộng để phân biệt với các dự án khác "sẽ dễ bị lợi dụng thu hồi đất tràn lan, gây hại cho người dân".
Dự thảo giải thích dự án phát triển kinh tế - xã hội vì lợi ích quốc gia, công cộng là phát huy nguồn lực đất đai, nâng cao hiệu quả sử dụng đất, phát triển hạ tầng, đô thị, giải quyết vấn đề xã hội, thu hẹp khoảng cách giàu nghèo. Cách giải thích này theo ông Tuyến còn quá chung chung, chưa làm nổi bật tiêu chí cơ bản để phân biệt hai loại dự án. "Như vậy khi thi hành khó mà kỳ vọng việc thu hồi đất tuân thủ đúng pháp luật và không bị lợi dụng để trục lợi", ông Tuyến đánh giá.
Theo ông, khái niệm này cần bổ sung bốn tiêu chí. Đầu tiên, mục đích dự án phải mang lại lợi ích chung cho mọi người dân được thụ hưởng ở một xã, huyện, tỉnh, vùng, cả nước. Hai là dự án phải chứng minh được sẽ góp phần thúc đẩy tăng trưởng kinh tế - xã hội, cải thiện căn bản hệ thống cơ sở hạ tầng một địa phương, vùng hoặc cả nước. Ba là lợi nhuận các dự án phải nộp ngân sách, không để rơi vào túi nhóm lợi ích hoặc tổ chức, cá nhân nào trong xã hội. Bốn là dự án cần thu hồi đất phải không nhằm kinh doanh.
PGS Nguyễn Quang Tuyến, Trưởng khoa Pháp luật kinh tế, Đại học Luật Hà Nội. Ảnh: Gia Chính
PGS Tuyến đánh giá Luật Đất đai 2013 quy định lấy ý kiến người dân về phương án bồi thường, hỗ trợ, tái định cư "mang nặng tình hình thức và không hiệu quả". Dù vậy, dự thảo lần này chưa sửa đổi đột phá.
Ông đề nghị quy định rõ lấy tỷ lệ ý kiến đồng ý và phản đối làm căn cứ xác định người bị thu hồi đất đồng thuận hay không. Người có đất bị thu hồi cần được tham gia xây dựng phương án bồi thường từ đầu, tránh khi có phương án bồi thường, hỗ trợ, tái định cư rồi mới lấy ý kiến, "khiến người có đất bị thu hồi bị đặt vào tình thế sự đã rồi". Dự thảo cũng cần tường minh tiêu chí đánh giá người có đất bị thu hồi sẽ có nơi ở mới bằng hoặc tốt hơn nơi cũ để địa phương áp dụng thống nhất.
Chia sẻ quan điểm trên, thạc sĩ Nguyễn Văn Thủy (Vụ trưởng Pháp chế, Bộ Nội vụ) đề nghị làm rõ các trường hợp Nhà nước thu hồi đất để làm dự án chỉnh trang đô thị, khu dân cư nông thôn mới, thuộc thẩm quyền HĐND cấp tỉnh chấp thuận chủ trương đầu tư. Khi nhà nước thu hồi đất xây dựng dự án cơ sở tôn giáo cũng cần làm rõ mục đích để làm nơi thờ tự, tín ngưỡng hay để làm quần thể phát triển kinh tế du lịch.
Theo ông Thủy, cụ thể hóa tiêu chí không chỉ tạo cơ chế chặt chẽ trong quá trình chấp thuận, phê duyệt các dự án mà còn đảm bảo quyền lợi người sử dụng đất, tránh việc họ bị thu hồi đất thiếu khách quan, minh bạch. "Ban soạn thảo cần tính đến tính chất công việc của người bị thu hồi đất, trượt giá để đảm bảo quyền lợi tốt nhất cho họ", ông nói.
GS Phan Trung Lý (Viện trưởng Nghiên cứu Pháp luật và Xã hội) cho rằng chế định thu hồi đất được người dân đặc biệt quan tâm bởi lĩnh vực này phát sinh nhiều bức xúc nhất hiện nay. Dự thảo lần này cần đặt mục tiêu làm cho việc thu hồi đất công khai, minh bạch, đảm bảo lợi ích của người dân, giảm khiếu nại, tố cáo.
Ông Lý đề nghị ban soạn thảo quy định cụ thể tiêu chí thu hồi đất phát triển kinh tế - xã hội vì lợi ích quốc gia, công cộng gồm: Dự án do Quốc hội quyết định chủ trương đầu tư; do Thủ tướng chấp thuận, quyết định đầu tư; do HĐND cấp tỉnh thông qua.
Dự thảo luật Đất đai sửa đổi đã được Chính phủ trình Quốc hội cho ý kiến lần đầu vào kỳ họp cuối năm 2022. Quốc hội sẽ cho ý kiến lần 2 tại kỳ họp thứ 5 (khai mạc tháng 5) và xem xét thông qua tại kỳ họp cuối năm nay.