Ngoại trưởng Mỹ Antony Blinken khi thăm Israel và Bờ Tây tuần qua đã tập trung thảo luận về phương án thành lập chính quyền quản lý Dải Gaza sau khi chiến sự kết thúc. Khi phát động chiến dịch tấn công, Israel, đồng minh thân cận của Mỹ, đã tuyên bố Hamas sẽ không thể tiếp tục quản lý Dải Gaza, nhưng chưa từng nêu phương án rõ ràng về việc ai sẽ thế chân Hamas.
Dù là bên quyết tâm "hủy diệt" Hamas, Israel không mặn mà với việc quản lý vùng đất với hơn 2 triệu dân này. Israel từng triển khai lực lượng chiếm đóng Dải Gaza trong 38 năm sau cuộc chiến năm 1967, nhưng hứng chịu nhiều tổn thất do phong trào phản kháng của người Palestine và buộc phải rút quân, mở đường cho Hamas kiểm soát dải đất.
Việc Israel không muốn tiếp quản Gaza khiến Mỹ đối mặt với rất nhiều thách thức trong việc tìm kiếm một đối tác đủ khả năng xử lý những vấn đề phức tạp tại vùng đất này, đảm bảo vòng xoáy xung đột sẽ không tái diễn và khủng hoảng sẽ không lan rộng ở Trung Đông.
Quân nhân Israel tác chiến ở miền bắc Dải Gaza vào ngày 11/11. Ảnh: IDF
Washington đang ưu tiên phương án chuyển giao quyền kiểm soát Dải Gaza cho Chính quyền Palestine sau khi Hamas bị Israel đánh bại. Các nhà ngoại giao Mỹ kỳ vọng chính quyền tại Bờ Tây của Tổng thống Mahmoud Abbas sẽ là đối tác chính cho quá trình tái thiết Dải Gaza, với mục tiêu dài hạn vùng đất sẽ là một phần quốc gia Palestine nếu giải pháp "hai nhà nước" thành công.
Tuy nhiên, đây sẽ là thử thách rất lớn đối với chính quyền của ông Abbas và phong trào Fatah do ông lãnh đạo. Phong trào Fatah từng kiểm soát Dải Gaza, nhưng đã phải rút khỏi vùng đất này 16 năm trước, khi Hamas trỗi dậy và nhận được sự ủng hộ của đông đảo người dân tại đây nhờ chính sách cứng rắn với Israel.
Kể từ đó, Chính quyền Palestine của Tổng thống Abbas chỉ hiện diện ở Bờ Tây. Tuy nhiên, chiến lược "chia để trị" mà Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu áp dụng trong nhiều năm qua đã khiến Chính quyền Palestine ở Bờ Tây suy giảm vị thế và ảnh hưởng.
Trước vụ tấn công của Hamas hôm 7/10, Mỹ và đồng minh còn thúc đẩy các nước Arab gác lại vấn đề Palestine để xúc tiến thỏa thuận bình thường hóa quan hệ với Israel, khiến Chính quyền Palestine gần như bị gạt sang một bên trong bức tranh địa chính trị Trung Đông.
Chính quyền Bờ Tây hiện tại cũng được cho là thiếu đầu tư vào dịch vụ công và cuộc sống của người dân hơn so với giai đoạn 2007-2013, khi ông Salam Fayyad, cựu quan chức Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF), đứng đầu nội các. Lực lượng an ninh tại Bờ Tây còn phải đáp ứng một số yêu cầu hợp tác từ quân đội Israel theo các thỏa thuận trong tiến trình hòa bình.
Trong khi đó, sau 16 năm nắm quyền tại Dải Gaza, Hamas và các nhóm đồng minh đã "ăn sâu bám rễ" gần như mọi phương diện xã hội - chính trị - an ninh của vùng đất.
Cánh chính trị của Hamas vận hành bộ máy hành chính địa phương. Cánh vũ trang không chỉ tham gia hoạt động quân sự mà còn làm nhiệm vụ trị an, cảnh sát. Israel còn cáo buộc Hamas đưa thành viên vào các cơ sở tôn giáo, từ thiện, giáo dục, y tế, từ thiện và thanh thiếu niên của Gaza.
Đa số người Palestine có xu hướng ủng hộ Hamas trong những năm qua, khi cảm thấy tổ chức này thu về kết quả thực chất trong cuộc đấu tranh với Israel. Tel Aviv gần đây đã phải đáp ứng nhiều yêu sách thả tù nhân Palestine và mở đường cho hàng hóa viện trợ vào Dải Gaza trong các thỏa thuận với Hamas, mà gần nhất là thỏa thuận ngừng bắn kéo dài một tuần qua để đổi lấy tự do cho hơn 100 con tin.
"Chính quyền Palestine đang chịu nhiều nghi ngại về năng lực quản lý, cũng không nhận được sự ủng hộ của đa số người dân ở Gaza", ông Shawqi Issa, nhà hoạt động nhân quyền ở Bờ Tây và là cựu thành viên nội các trong hai năm 2014-2015, nhận định.
Theo Dennis Ross, chuyên gia Viện Washington về Chính sách Cận Đông, cựu cố vấn cho các đời chính phủ Mỹ về đàm phán Israel - Palestine, chính quyền của ông Abbas sẽ không muốn bị gán cho hình ảnh lực lượng "ngồi xe tăng Israel" khi tiến vào Dải Gaza. Chính quyền Palestine có lẽ vì vậy đang muốn gắn vấn đề "giải pháp toàn diện" cho Bờ Tây vào thỏa thuận tiếp quản Dải Gaza.
Phương án còn lại cho Israel và Mỹ về tương lai Gaza là mời các nước Arab dẫn đầu chương trình tái thiết và duy trì trật tự cho vùng đất.
Theo Dennis Ross, dù Israel không muốn trở lại chiếm đóng Dải Gaza, họ vẫn cần quá trình chuyển giao quyền lực nơi đây được giám sát bởi một đối tác đủ khả năng duy trì hòa bình và ổn định, "cho phép phi quân sự hóa khu vực và tạo cơ chế đảm bảo nơi này không tái vũ trang".
Cựu thủ tướng Israel Ehud Olmert đã đề xuất liên minh quân sự NATO nên đưa phái bộ đến Dải Gaza giám sát tình hình, còn một số nhà ngoại giao đề cập khả năng rằng Liên Hợp Quốc cử lực lượng gìn giữ hòa bình đến khu vực.
Cả hai phương án đều thiếu khả thi. NATO sẽ bị xem là lực lượng phương Tây tái can thiệp quân sự vào Trung Đông, còn Tel Aviv cảm thấy Liên Hợp Quốc trong những tháng qua đã không thừa nhận lo ngại an ninh chính đáng của họ. Các tổ chức Liên Hợp Quốc ở Dải Gaza những năm qua cũng không đủ sức thuyết phục Hamas chọn đấu tranh hòa bình.
Người dân ngồi giữa đống đổ nát của ngôi nhà bị Israel tập kích ở Khan Yunis, phía nam Dải Gaza, hôm 22/11. Ảnh: AFP
Wall Street Journal tuần qua dẫn nguồn tin quan chức Mỹ cho biết quân đội Israel đang đề xuất thành lập "Chính quyền Tái thiết Gaza" do Arab Saudi và Các tiểu vương quốc Arab Thống nhất (UAE) hậu thuẫn. Kênh liên lạc giữa Israel và những các nước Arab đã cải thiện đáng kể nhờ tiến trình bình thường hóa quan hệ vài năm qua.
Nhưng các quốc gia Arab trong khu vực cũng không mặn mà với ý tưởng đưa quân đến Dải Gaza, do lo ngại bị xem là lực lượng chiếm đóng mới ở Gaza. Trong trường hợp các nhóm vũ trang trỗi dậy hoặc bất ổn xã hội dâng cao ở Dải Gaza, lực lượng đồn trú có thể phải dùng đến vũ lực và đối đầu với người Palestine, theo Ghaith al-Omari, chuyên gia cấp cao tại Viện Washington về Chính sách Cận Đông.
Ngoại trưởng Ai Cập Sameh Shoukry tuần qua nhấn mạnh trong cuộc họp với các nhà ngoại giao khối Arab rằng nước này không muốn trở thành "người dọn dẹp" ở Gaza. Ông lý giải rằng bất kỳ lực lượng nước ngoài nào bước chân vào Dải Gaza, dù là nước Arab hay phương Tây, đều có nguy cơ "bị xem là kẻ thù".
Theo giới chuyên gia, chính quyền Tổng thống Mỹ Joe Biden và đồng minh Israel có thể phải kết hợp cùng lúc cả hai phương án để trả lời câu hỏi ai sẽ quản lý Dải Gaza sau chiến sự.
Mỹ cần ủng hộ Chính quyền Palestine đủ mạnh mẽ, thậm chí là mở đường thành lập quốc gia Palestine với đầy đủ thẩm quyền và đường biên giới được định hình. Những cam kết này mới đủ sức thuyết phục các nước Arab tham gia vào quá trình chuyển giao quyền lực hậu chiến phức tạp và nhiều rủi ro.
Trong chuyến thăm Bờ Tây vào tuần qua, Ngoại trưởng Blinken đã gặp Tổng thống Abbas và khẳng định Mỹ muốn hỗ trợ Chính quyền Palestine triển khai một số chương trình cải cách nhằm "đáp ứng hiệu quả những nhu cầu của người dân", đẩy mạnh chống tham nhũng và phát triển xã hội.
Theo giới chuyên gia, Washington dường như cũng ngầm gửi thông điệp ủng hộ ông Abbas tiếp tục nắm quyền. Giới chức Mỹ lo ngại Hamas có thể giành phần thắng nếu tổ chức bầu cử vào thời điểm này và chính quyền Bờ Tây cần thời gian để củng cố uy tín. Ngoại trưởng Blinken đồng tình rằng Palestine không thể vội vàng tổ chức tổng tuyển cử mà cần "một quá trình sau xung đột".
"Các nước Arab cần một bối cảnh phù hợp để nhập cuộc. Họ cần giải pháp hai nhà nước và việc chuyển giao quyền lực cho Chính quyền Palestine. Thông qua cách này, họ có thể tiếp tục tuyên bố thế giới Arab đang giúp nhân dân Palestine", Ghaith al-Omari phân tích.
Quá trình này chắc chắn sẽ đối mặt với rất nhiều khó khăn và thách thức, nhưng Mỹ dường như đang quyết tâm theo đuổi.
"Chúng tôi không ảo tưởng. Chúng tôi biết quá trình lập chính quyền mới không dễ dàng và sẽ vấp phải nhiều bất đồng", Ngoại trưởng Blinken phát biểu tại Tel Aviv. "Nhưng nếu không làm như vậy, các vụ tấn công, bạo lực sẽ tái diễn và dân thường lại gánh chịu khổ đau".
Thanh Danh (Theo Washington Post, CBC)