Lục Vân Tiên là truyện thơ Nôm, thể lục bát, chưa rõ thời điểm sáng tác. Tiểu dẫn của sách giáo khoa Ngữ văn lớp 11 (tập 1, Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam) nêu, tác phẩm có lẽ được Nguyễn Đình Chiểu sáng tác vào khoảng đầu năm 50 của thế kỷ 19. Lúc này, ông đã bị mù, đang dạy học và chữa bệnh cho người dân ở Gia Định.
Cốt truyện xoay quanh cuộc xung đột giữa thiện và ác, đề cao tinh thần nhân nghĩa, thể hiện khát vọng lý tưởng của tác giả và nhân dân đương thời về một xã hội tốt đẹp. Do đó, mọi quan hệ giữa con người đều thấm đượm tình cảm yêu thương, nhân ái.
Lục Vân Tiên là một chàng trai văn võ song toàn. Một lần, trên đường đi thi, chàng đã đánh tan bọn cướp, cứu Kiều Nguyệt Nga, một tiểu thư con quan. Cảm kích trước hành động đó, Kiều Nguyệt Nga tự nguyện xin gắn bó với chàng để đáp đền ân nghĩa.
Trước khi thi, được tin mẹ qua đời, Lục Vân Tiên phải về chịu tang. Chàng thương khóc mẹ đến mù hai mắt. Trịnh Hâm, một kẻ xấu bụng vì ghen tài nên đã lừa đẩy Lục Vân Tiên xuống sông. Chàng được vợ chồng ông Ngư cứu sống, nhờ tiên và thuốc thần, mắt sáng trở lại. Lục Vân Tiên thi đỗ Trạng nguyên và được nhà vua cử đi đánh giặc Ô Qua.
Còn Nguyệt Nga một lòng chung thủy với Vân Tiên, bị Thái sư bắt đi cống cho giặc. Nàng đã nhảy xuống sông tự tử, nhưng được cứu sống. Sau đó, nàng bị cha con Bùi Kiệm ép duyên, phải bỏ trốn. Cuối cùng, Vân Tiên thắng trận trở về, tình cờ gặp lại Nguyệt Nga và cùng nàng kết duyên chồng vợ.
"Lục Vân Tiên", bản in Nguyễn Hảo Vĩnh, Sài Gòn năm 1938. Ảnh: SGK Ngữ văn 11
Tác phẩm thuộc loại truyện Nôm bác học nhưng mang nhiều tính chất dân gian, ngay từ khi mới ra đời đã được nhân dân, nhất là người Nam Bộ đón nhận và lưu truyền rộng rãi.
Sách Từ điển tác giả, tác phẩm văn học dùng cho nhà trường (Nhà xuất bản Đại học Sư phạm, 2009) cho biết, truyện ban đầu chỉ được truyền miệng và chép tay, lưu hành trong môn đệ và những người mến mộ tác giả. Đến năm 1865, truyện được xuất bản bằng chữ Nôm, bản chữ quốc ngữ xuất bản năm 1897.
Từ đó đến nay có nhiều dị bản in, có khi thêm bớt cả trăm câu thơ, nhất là đoạn kết. Văn bản được nhiều người công nhận và sử dụng hiện nay gồm 2.082 câu thơ lục bát.
Câu 3: "Tan chợ vừa nghe tiếng súng Tây" là câu mở đầu của bài thơ nào của Nguyễn Đình Chiểu?