Sáng 17/8, Uỷ ban Khoa học Công nghệ Môi trường của Quốc hội tổ chức phiên điều trần về "an ninh nguồn nước phục vụ sản xuất, sinh hoạt và quản lý an toàn hồ, đập". Ông Nguyễn Vinh Hà - Phó chủ nhiệm Uỷ ban, dẫn báo cáo khảo sát cho hay, nguồn nước mặt ở Việt Nam phụ thuộc lớn vào nguồn nước sông quốc tế.
Theo ông Hà, tuy Việt Nam có tới 3.500 sông suối với chiều dài từ 10 km trở lên; 13 lưu vực sông diện tích lớn hơn 10.000 km2 nhưng có tới 7 lưu vực sông liên quốc gia, phần lưu vực ở nước ngoài chiếm 71% lại nằm ở đầu nguồn.
"Do đó, chúng ta chịu rủi ro về lượng nước, chất lượng nước rất lớn, do các quốc gia thượng nguồn gia tăng các hoạt động thủy điện trên dòng chính sông Hồng, sông Mekong làm thay đổi lớn chế độ dòng chảy, lượng nước phù sa; việc chuyển nước từ dòng chính sông Mekong ra khỏi lưu vực ảnh hưởng lượng nước cấp cho đồng bằng sông Cửu Long", ông Hà nói.
Bộ trưởng Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn Nguyễn Xuân Cường thông tin thêm, tổng lượng nước mặt trung bình của tất cả các con sông ở Việt Nam khoảng 840 tỷ m3, trong đó khoảng 520 tỷ m3 (tương ứng 63% tổng lượng nước mặt) sản sinh bên ngoài lãnh thổ, nguồn nước nội sinh trên lãnh thổ Việt Nam vào khoảng 320 tỷ m3 (chỉ chiếm 37%) tập trung tại một số lưu vực sông lớn thuộc các lưu vực sông Hồng-Thái Bình, Đồng Nai, Cả, Ba, Vũ Gia-Thu Bồn...
Bộ trưởng Nông nghiệp Phát triển Nông thôn Nguyễn Xuân Cường giải trình an ninh nguồn nước sáng 17/8. Ảnh: Hải Ninh
"Trên thượng nguồn sông Đà, sông Thao, sông Lô, nước ngoài đã xây dựng nhiều bậc thang hồ chứa thủy điện, hiện đã đưa vào vận hành khai thác nhiều công trình, tác động đến biến đổi dòng chảy về nước ta", ông Cường nói.
Ngoài vấn đề biến đổi dòng chảy về khối lượng, tại vị trí nhiều con sông đổ vào lãnh thổ Việt Nam, nước đã bắt đầu bị ô nhiễm. Số liệu đo đạc chất lượng nước tại các vị trí biên giới sông Nậm Na (cửa khẩu Ma Lù Thàng, tỉnh Lai Châu), sông Lô (cửa khẩu Thanh Thủy, tỉnh Hà Giang), một số chỉ tiêu chất lượng nước đã bắt đầu vượt ngưỡng cho phép...
"Trước thực trạng đó, việc hợp tác quốc tế của Việt Nam đã đủ tích cực, chủ động chưa? Việc tham gia các điều ước quốc tế đã góp phần bảo đảm an ninh nguồn nước như thế nào?", ông Nguyễn Mạnh Tiến, Phó chủ nhiệm Ủy ban Đối ngoại của Quốc hội nêu câu hỏi với Bộ trưởng Nông nghiệp Phát triển Nông thôn Nguyễn Xuân Cường và Bộ trưởng Tài nguyên Môi trường Trần Hồng Hà.
Ông Nguyễn Xuân Cường thẳng thắn thừa nhận công tác đối ngoại về an ninh nguồn nước; hoạt động của Uỷ hội sông Mekong và hợp tác Mekong - Lan Thương (cơ chế có sự tham gia của 6 quốc gia ven dòng sông Mekong – Lan Thương là Việt Nam, Campuchia, Lào, Myanmar, Thái Lan và Trung Quốc) chưa được tốt.
Bộ trưởng Tài nguyên Môi trường Trần Hồng Hà cho hay, các cơ chế hợp tác nói trên theo tinh thần tự nguyện, tính chất pháp lý rất lỏng lẻo. Trong Ủy hội sông Mekong, hai nước quan trọng nhất là Trung Quốc và Myanmar lại không tham gia...
"Gần như các thành viên Ủy hội sông Mekong cũng tham gia hợp tác Mekong - Lan Thương, tham gia vào các định chế và thỏa thuận quốc tế như vấn đề giao thông thuỷ hoặc vấn đề quản lý các dòng sông; còn việc liên quan đến quản lý, chia sẻ, tổng hợp nguồn nước và tăng cường pháp lý và trách nhiệm của mỗi bên thì rất khó", ông Hà nói.
Bộ trưởng Tài nguyên Môi trường Trần Hồng Hà tại phiên giải trình. Ảnh: Hải Ninh
Về lâu dài, theo Bộ trưởng Tài nguyên Môi trường, Việt Nam sẽ có lộ trình để đàm phán hợp tác, tìm ra vấn đề các bên cùng quan tâm như cơ sở dữ liệu, quan trắc, hoạt động chia sẻ, ứng phó với biến đổi khí hậu và thiên tai... Việt Nam cũng sẽ kiên trì, đưa ra sáng kiến, lộ trình từng bước để các nước tiến tới thỏa thuận chung với tính pháp lý cao hơn.
"Trong nước, chúng tôi đang kiện toàn cơ chế về tổ chức hợp tác quốc tế, nâng cấp lên không phải là Bộ trưởng Tài nguyên Môi trường mà Phó thủ tướng là Chủ tịch Ủy hội sông Mekong", ông Hà cho hay.
Kết luận phiên điều trần, Phó chủ tịch Quốc hội Phùng Quốc Hiển đánh giá, nguy cơ mất an ninh nguồn nước và an toàn hồ đập ở Việt Nam là hiện hữu. "Chúng ta gặp khó khăn trong việc chủ động quản lý, khai thác nguồn nước như về tổng lượng dòng chảy, chế độ dòng chảy, nguồn phù sa, nguồn lợi thuỷ sản... Chưa kể đến, việc ứng xử của một số quốc gia ở thượng nguồn đã làm ảnh hưởng đến nguồn nước chảy vào Việt Nam", ông Hiển nói.
Vì vậy, để chủ động nguồn nước, không bị phụ thuộc nước ngoài, Phó chủ tịch Quốc hội yêu cầu các cơ quan chức năng và địa phương cần thực hiện phương châm bốn tại chỗ gồm: sinh thủy tại chỗ; giữ nước tại chỗ; bảo vệ tại chỗ; điều hành, vận hành, phân phối tại chỗ.
Trong đó, sinh thủy tại chỗ là khoanh nuôi, bảo vệ, trồng rừng bằng hệ thống cây bản địa, giữ và mở rộng, nâng cao chất lượng rừng đầu nguồn và hạn chế trồng rừng kinh tế đối với loại cây kém sinh thủy, hủy hoại và bào mòn đất đai. Bên cạnh đó, Việt Nam cần đầu tư nghiên cứu khoa học công nghệ, ứng dụng công nghệ lọc nước biển, nước lợ làm nước ngọt tại chỗ.