Một đêm đầu tháng Ba năm 1971, người ta dúi vào tay nữ hộ lý Bùi Thị Đoán một đứa trẻ đỏ hỏn.

Đêm ấy, chị Đoán đang trực ở bệnh viện tỉnh Thái Bình. Người phụ nữ lớn tuổi trình bày rằng ai đó đã gửi đứa trẻ cho bà để đi vệ sinh, rất lâu rồi không thấy quay lại. Mọi người hoảng hốt đốt đèn bão đi các gốc cây xung quanh để tìm. Rồi họ nhận ra: người mẹ đã cố tình bỏ đứa con ở lại.

Đoán từng là thanh niên xung phong. Ở cái tuổi lỡ thì, cô mang trong mình mặc cảm của một phụ nữ không bao giờ dám sinh con. Nhiều người đến tìm hiểu, nhưng Đoán không muốn lấy chồng. Cô sợ phải sinh ra những đứa con tật nguyền - nhiều đồng đội từ chiến trường của cô đã như thế.

Thái Bình là mảnh đất đưa ra mặt trận nhiều thanh niên xung phong nhất trong chiến tranh chống Mỹ. Và chắc chắn không phải sự vô tình, bây giờ ở mảnh đất ấy, có đến gần 20 ngôi chùa có những nhà sư, từng là nữ thanh niên xung phong. Số phận của những người như Bùi Thị Đoán, trở thành một dạng điển hình.

Họ trở về từ chiến trường, trên mình mang mảnh đạn còn sót lại, hay là chất độc hóa học. Họ đã để lại tuổi đôi mươi trên những cung đường huyền thoại. Cô độc, ốm yếu và thậm chí mang cả nỗi ám ảnh. Họ tìm đến nơi cửa Phật.

Đôi khi, là sau những ước mơ cuối cùng của người phụ nữ không thành.

Ga Gôi, Nam Định, 4 giờ chiều 20/8/1966.

Đoàn tàu quân sự vừa tập kết xong hàng hóa, chuẩn bị đi Thanh Hóa chi viện cho chiến trường. Máy bay Mỹ ập tới, bắn tên lửa và thả bom. Đoàn tàu bốc cháy.

Các chiến sĩ thanh niên xung phong thuộc C895 và C894 xông vào cứu số hàng, trong đó có hai cô gái Bùi Thị Đoán và Nguyễn Thị Phương.

50 năm không khiến cho ký ức về ngày hôm đó phai nhạt. Họ kể cùng một câu chuyện. Những thùng hóa chất bén lửa, tỏa khói nồng nặc. Những thùng hàng trên vai mà các cô cố vác ra khỏi đoàn tàu, cũng đã vỡ, hóa chất chảy lên đầu, lên cổ. Da họ cháy. Nhiều người xỉu tại chỗ.

Đoán và Phương tỉnh dậy tại bệnh viện đường sắt ngoài Hà Nội. Hình ảnh cuối cùng họ còn nhớ là đồng đội nằm la liệt trên sân đình Gôi. 23 người chết, 256 người bị thương và nhiễm độc.

Bây giờ Ga Gôi vẫn còn bia tưởng niệm. Hằng năm, cứ đến ngày 20/8, nhiều đồng đội lại về đây thắp hương.

Cuộc đời người sống sau trận Ga Gôi rẽ theo nhiều hướng. Người vào chiến trường B, người thì chuyển ngành. Họ đều không thoát được dấu vết của trận đánh.

Nguyễn Thị Phương ở đơn vị khác, cứu một toa tàu không bốc cháy, di chứng không nặng nề như Đoán, nhưng cũng đau yếu luôn luôn. 

Sư thầy Thích Đàm Phương bây giờ là trụ trì chùa Cau Đẻ, ở huyện Vũ Thư. Bà không còn muốn nhắc lại chuyện xưa. Bốn mươi năm theo Phật, bà dường như đã tìm thấy tịnh độ. Sư chỉ than thở chuyện cơ thể đau nhức, không đi thăm được đồng đội nữa. “Nhưng sống được đến tuổi này, cũng là nhờ Phật rồi”.

Hỏi về ký ức, thầy bảo "ông Phạm Tiến Duật đã viết rồi". Hóa ra, cuộc đời bà đã thành một tứ thơ.

"Chiến tranh Phương trở về quê mẹ

Năm năm rồi mười năm lặng lẽ

Ngày mưa ngày nắng, ngày ốm ngày khỏe

Phương thành cô giữ trẻ cho làng

Rồi một buổi mai chỉ còn váng nắng

Nghe tin Đạt hy sinh ngoài mặt trận

Nguyễn Thị Phương vào chùa, cắt tóc đi tu...

Phương thành sư thầy Đàm Phương là thế

Nửa đời trước hy sinh

Nửa đời sau nữa, lại hy sinh..."

Bản thân các thầy cũng không biết tại sao đất Thái Bình lại có nhiều nữ thanh niên xung phong xuất gia như thế. Chỉ biết, họ gặp lại nhau khi cùng xuống tóc.

Họ tìm thấy điều gì nơi cửa Phật?

Sư Dậu không thể diễn giải một cách mạch lạc câu hỏi ấy. Đầu bà có vết sẹo lớn và cả mảnh bom bên trong. Câu chuyện của bà không trôi chảy, chỉ có những mảnh ký ức vụn ghép lại. Sư hay đau đầu, và người ta kể, thỉnh thoảng vẫn bỏ đi lang thang.

Sư cũng chẳng trở thành trụ trì được. Bây giờ sư được giao trông một ngôi chùa cũ, thật ra là một cái miếu có thờ Phật ở huyện Đông Hưng. Làng nghèo, chùa cũng xác xơ. Đến bữa, sư nấu cơm trắng, hái rau trong vườn chấm muối ăn.

Nhưng sư thích kể chuyện. Sư đem ra mấy quả chuối cũ, mời phóng viên ăn, rồi nhẩn nha kể chuyện. Câu trước là chiến trường biên giới phía Bắc những năm 80, đến câu sau đã là sự đùm bọc của đồng bào Tây Nguyên những ngày chống Mỹ. Và sư kể nhiều về một thanh niên tên Trác - một con nghiện, sư nuôi trong chùa này mấy năm trước.

Cậu Chí Phèo chùa Đông Minh ấy đã đi tù. Nhưng sư kể chuyện vẫn hồn nhiên - và vẫn khen - là ngày thường thằng ấy ngoan lắm, vẫn quét sân ở kia. Bà chỉ tay vào gốc mít, nơi vẫn còn vết cháy đen.

“Hình như nó mãn hạn tù, ra mấy tháng rồi”, một người làng ngồi trong sân chùa chêm vào.

Sư vẫn cười.

Không đi học giới luật để trở thành trụ trì, cũng không thể diễn giải những khái niệm cao siêu của Phật pháp, nhưng sư có thể kể chuyện thằng Trác.

Sư Đoán không phải cô gái duy nhất ngày ấy khước từ quyền làm vợ, làm mẹ của mình.

Ở Thái Bình bây giờ, người ta còn kể cho nhau nghe chuyện sư Thân ở chùa Đông Am. Người cùng hẹn ước thời thiếu nữ, tưởng đã hy sinh nơi mặt trận, bỗng một ngày trở về.