Dù Qatar thời gian qua tìm cách lấy lòng chính quyền Tổng thống Mỹ Donald Trump bằng những cử chỉ hào phóng và các khoản đầu tư chiến lược, cuộc không kích của Israel vào thủ đô Doha tháng này đã cho thấy nhiều vấn đề với an ninh quốc gia của họ, điều đáng lẽ được Washington đảm bảo bằng cam kết của một đồng minh.
Lực lượng Phòng vệ Israel (IDF) hôm 9/9 triển khai 15 tiêm kích hiện đại tới Biển Đỏ, phóng 10 tên lửa đạn đạo nhắm vào văn phòng ban lãnh đạo chính trị Hamas tại thủ đô Doha, Qatar. Mỹ đã không đưa ra bất kỳ cảnh báo sớm nào cho Qatar về cuộc tấn công của Israel và các tổ hợp phòng không hiện đại của Mỹ tại căn cứ không quân Al-Udeid cũng không khai hỏa đánh chặn.
Điều này đặt ra những câu hỏi lớn với Qatar về giá trị của việc cho Mỹ đặt căn cứ quân sự trên lãnh thổ và mức độ tin cậy trong các cam kết quân sự của Washington, theo Ali Bakir, phó giáo sư quan hệ quốc tế, an ninh và quốc phòng tại Đại học Qatar.
Tòa nhà bị hư hại sau cuộc tấn công của Israel vào Doha, Qatar hôm 9/9. Ảnh: Reuters
Ông Bakir chỉ ra đây không phải lần đầu tiên Mỹ có động thái làm xói mòn niềm tin vào các đảm bảo an ninh cho đồng minh. Năm 2017, trong nhiệm kỳ đầu của ông Trump, Qatar đã rơi vào một cuộc khủng hoảng nghiêm trọng khi bị 4 nước Vùng Vịnh là Các tiểu vương quốc Arab Thống nhất (UAE), Arab Saudi, Ai Cập và Bahrain tẩy chay, phong tỏa với cáo buộc nước này ủng hộ chủ nghĩa khủng bố và Iran.
Qatar bác bỏ cáo buộc này và kêu gọi Mỹ hỗ trợ. Tuy nhiên, một số quan chức trong chính quyền Mỹ lúc đó lại ủng hộ việc phong tỏa Qatar, bất chấp việc nước này đang cho Mỹ đặt căn cứ quân sự.
Điều đó đã gây sốc cho nhiều đồng minh của Mỹ ở trong và ngoài khu vực. Họ nhận thấy dù các cam kết an ninh Mỹ đưa ra to lớn đến đâu, khi đối mặt thử thách, Washington gửi đi thông điệp rằng họ có thể dễ dàng từ bỏ các đồng minh, ngoại trừ Israel.
Ấn tượng này càng trở nên sâu sắc sau khi Mỹ tỏ ra thờ ơ trước các vụ tấn công tên lửa vào cơ sở dầu mỏ ở Arab Saudi năm 2019. Nhóm vũ trang Houthi ở Yemen nhận trách nhiệm tiến hành vụ tập kích, nhưng Iran là bên bị đổ lỗi. Kịch bản tương tự diễn ra vào năm 2020, khi bốn tàu chở dầu bị phá hoại ngoài khơi bờ biển UAE và Iran cũng bị nghi ngờ là thủ phạm, dù Tehran bác bỏ.
Sau khi ông Trump thất cử năm 2020 và lệnh phong tỏa Qatar chấm dứt vào tháng 1/2021, Doha tin rằng mọi thứ đang trở lại bình thường và các chính sách của ông Trump chỉ là một giai đoạn khó khăn. Dưới thời chính quyền tổng thống Joe Biden, quan hệ đối tác Qatar - Mỹ phát triển mạnh mẽ, khi quốc gia Vùng Vịnh năm 2022 được Mỹ coi là đồng minh lớn ngoài NATO. Hai bên cũng ký thỏa thuận gia hạn hiện diện quân sự của Mỹ thêm 10 năm.
Năm 2024, khả năng ông Trump trở lại Nhà Trắng trở nên rõ ràng. Qatar ban đầu tìm cách phòng ngừa tác động bằng cách tăng cường quan hệ quân sự với Thổ Nhĩ Kỳ. Tháng 7/2024, Ankara điều hai tàu tuần tra lớp Tuzla và 6 tiêm kích F-16 tới Qatar, củng cố lực lượng chung giữa hai nước.
Tuy nhiên, khi cuộc bầu cử tổng thống Mỹ tháng 11/2024 đến gần, Qatar đổi chiến lược sang trực tiếp xoa dịu ông Trump, cách tiếp cận mà nhiều đồng minh khác của Mỹ sau đó cũng áp dụng. Quốc vương Qatar Tamim bin Hamad Al Thani đã gặp ông Trump vào tháng 9/2024, trước cuộc gặp chính thức với tổng thống Mỹ lúc bấy giờ là ông Biden.
"Động thái này đã tác động tích cực tới ông Trump và làm thay đổi quan hệ của ông với Doha", Bakir cho hay.
Sau khi đắc cử và trở lại Nhà Trắng, ông Trump đã tới thăm Qatar vài tháng sau đó. Qatar đã chi rất nhiều tiền để đầu tư vào Mỹ và tiếp đón ông Trump với những nghi thức cao nhất, nhằm giành thiện cảm của ông chủ Nhà Trắng. Chính phủ Qatar tặng Mỹ một máy bay phản lực Boeing 747 trị giá 400 triệu USD để cải tạo thành chuyên cơ Không lực Một, đồng thời cam kết đầu tư 10 tỷ USD để mở rộng căn cứ Al-Udeid, nơi đặt trụ sở Bộ Chỉ huy Trung tâm Mỹ (CENTCOM).
Hãng hàng không quốc gia Qatar Airways đặt mua ít nhất 160 máy bay chở khách của Boeing với tổng giá trị hợp đồng khoảng 96 tỷ USD. Bên cạnh đó, Qatar cũng ca ngợi vai trò trung gian đàm phán trong một số cuộc xung đột như thành tựu của chính quyền ông Trump.
Quốc vương Qatar Tamim bin Hamad Al Thani đón tiếp Tổng thống Mỹ Donald Trump tại sự kiện ở Doha ngày 14/5. Ảnh: AP
Cho đến gần đây, chiến lược xoa dịu này dường như vẫn hiệu quả, khi ông Trump liên tục ca ngợi Qatar và Quốc vương Al Thani. Tuy nhiên, tình hình đã thay đổi khi Israel leo thang hoạt động quân sự ở Gaza, Bờ Tây đến Lebanon, Syria, Yemen và cả Iran.
Cuộc không kích của Israel vào thủ đô Doha đã phá vỡ ảo tưởng về an ninh mà các quốc gia thành viên Hội đồng Hợp tác vùng Vịnh (GCC) tạo dựng. Chỉ hai tháng rưỡi sau cuộc tấn công tên lửa của Iran vào căn cứ Al-Udeid, vụ tập kích mới này càng cho thấy rõ Qatar dễ gặp rủi ro như thế nào trước các cuộc xung đột khu vực.
"Việc Israel tấn công thành viên Hamas ở Iran hay những nơi khác là một chuyện, còn Qatar là đồng minh lớn của Mỹ trong khu vực", Kamran Bokhari, giám đốc Viện Chiến lược và Chính sách New Lines ở Washington, nói.
Một trong những bài học "cay đắng nhất" đối với Qatar là việc Mỹ không đưa ra cảnh báo hay có biện pháp đánh chặn nào với tên lửa Israel, dù bố trí lực lượng quân sự đáng kể tại nước này, phó giáo sư Ali Bakir nói.
"Điều này phơi bày sự thật trần trụi rằng cho Mỹ đặt căn cứ quân sự hay xoa dịu ông Trump không đồng nghĩa Qatar được đảm bảo an ninh, đặc biệt khi lợi ích của Israel bị đe dọa", ông Bakir nói.
Sau cuộc tấn công, Thủ tướng kiêm Ngoại trưởng Qatar Mohammed bin Abdulrahman Al-Thani công khai bày tỏ thất vọng, nói rằng Qatar có cảm giác "bị phản bội". Ông nhấn mạnh hệ thống phòng thủ do Mỹ sản xuất đã không thể ngăn cuộc tấn công, khi "Israel sử dụng vũ khí mà radar không thể phát hiện, khiến cuộc tập kích trở nên nguy hiểm và bất ngờ".
Tướng Derek France, tư lệnh CENTCOM, ngày 24/9 giải thích rằng đòn tấn công của Israel nhằm vào mục tiêu Hamas ở Qatar "hoàn toàn không có dấu hiệu hay cảnh báo trước, vì toàn bộ phương tiện giám sát và sự chú ý của chúng tôi đều không nằm ở đó".
Theo tướng France, quân đội Mỹ sở hữu "những hệ thống tinh vi có khả năng phát hiện nhiều mục tiêu khác nhau", nhưng chúng thường tập trung vào Iran và những hướng mà CENTCOM đánh giá sẽ là mũi tấn công tiềm tàng. "Không ai nghĩ rằng điều này sẽ diễn ra", ông nói.
Tuy nhiên, nhiều nhà quan sát cho rằng ngay cả khi không được báo trước về cuộc tấn công, CENTCOM vẫn có thể đủ thời gian để đánh chặn, nhưng họ đã chọn không hành động.
Binh sĩ Mỹ kiểm tra hệ thống Patriot tại căn cứ Al-Udeid hồi tháng 3. Ảnh: Lục quân Mỹ
Phản ứng của Mỹ sau đó với đòn tập kích của Israel cũng được nhận xét là "hời hợt". Mỹ không phủ quyết tuyên bố lên án cuộc tập kích của Israel mà Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc đưa ra, cũng như không có biện pháp trừng phạt hoặc răn đe nào với Tel Aviv.
Dù Thủ tướng Benjamin Netanyahu tuyên bố cuộc không kích Qatar là nhằm đáp trả Hamas, nhiều nhà phân tích cho rằng hành động này liên quan nhiều hơn tới mục tiêu định hình lại cán cân quyền lực khu vực của Israel.
Một vấn đề khác đáng lo ngại với Qatar là nước này không có xu hướng phòng ngừa rủi ro như những nước láng giềng. Theo Thomas Juneau, chuyên gia về chính trị Trung Đông tại Đại học Ottawa, Canada, Qatar từ vài năm trước đã tính toán rằng "cách tốt nhất để đảm bảo an ninh là biến mình trở thành bên không thể thiếu trong khu vực".
Để thực hiện chiến lược đó, bên cạnh tăng cường quan hệ với Mỹ, Qatar đã định hình mình là bên trung gian đàm phán quan trọng cho các cuộc xung đột khu vực, thay vì tăng cường năng lực phòng thủ.
Một nghiên cứu gần đây chỉ ra Qatar là đối tác ít phòng ngừa rủi ro nhất của Mỹ, nếu so với Arab Saudi và UAE. Giới phân tích cho rằng một phần lý do là họ muốn tạo dựng hình ảnh một đối tác ổn định và đáng tin cậy hơn đối với Washington.
"Tuy nhiên, ngay cả cách tiếp cận thận trọng này cũng không mang lại kết quả an ninh như mong muốn", chuyên gia Juneau nhận xét.
Sau đòn tập kích của Israel, Qatar mới đưa ra những biện pháp phản ứng quyết liệt hơn, gồm xây dựng hồ sơ pháp lý chống lại Israel dựa trên luật pháp quốc tế, thành lập liên minh khu vực và quốc tế để lên án hành động của Tel Aviv, cũng như tái khẳng định quan hệ với Mỹ như một cách nhằm ngăn quan hệ song phương xấu thêm.
Giới phân tích nhận xét chiến lược ứng phó này đảm bảo lợi ích cho Qatar ở thời điểm hiện tại, nhưng không giúp khắc phục những lỗ hổng an ninh cơ bản. Niềm tin vào các đảm bảo từ Mỹ đã bị xói mòn nghiêm trọng và việc bình thường hóa các cuộc tập kích của Israel vào lãnh thổ có chủ quyền của Qatar hay các thành viên GCC là điều "đáng lo ngại", theo giới phân tích.
"Việc Qatar nỗ lực tạo dựng quan hệ tốt với ông Trump đã không thể mang lại cho họ sự an toàn như kỳ vọng, khiến nước này không còn lựa chọn nào khác ngoài tự xoay xở trên con đường đầy rủi ro và bất ổn phía trước", Bakir cho hay.
Thanh Tâm (Theo Amwaj, CBC, WSJ)