Một ngày tháng 4 năm ngoái, Tổng thống Nga Vladimir Putin họp với Bộ trưởng Quốc phòng Sergei Shoigu tại Điện Kremlin, thảo luận về chiến dịch vây hãm nhà máy thép Azovstal ở thành phố chiến lược Mariupol, đông nam Ukraine. "Phong tỏa nhà máy để một con ruồi cũng không thể chui lọt", Tổng thống Putin sau đó ra lệnh.
Nhà máy Azovstal khi đó là điểm cố thủ cuối cùng của lực lượng Ukraine bảo vệ thành phố Mariupol, nơi lực lượng Nga đã dồn quân bao vây, pháo kích suốt nhiều tuần.
Khói bốc lên từ khu vực nhà máy thép Azovstal ở Mariupol, đông nam Ukraine, hồi giữa tháng 4 năm ngoái. Ảnh: RIA Novosti.
Nhưng trong lúc Tổng thống Nga ra lệnh siết chặt vòng vây quanh nhà máy, một nhóm người sắp bắt đầu các cuộc đàm phán bí mật nhằm chấm dứt cuộc giao tranh đẫm máu, trong đó có hai tướng cấp cao Nga và một nghị sĩ Ukraine từng phục vụ trong quân đội Liên Xô.
Oleksandr Kovalov, nghị sĩ quốc hội Ukraine đại diện cho vùng Donetsk, cựu binh trong lực lượng lính dù Liên Xô, ngày 9/3 công bố những thông tin mới, cho thấy nỗ lực trung gian đàm phán của ông để chấm dứt giao tranh.
Mariupol bị lực lượng Nga tấn công chỉ vài ngày sau khi bắt đầu chiến dịch quân sự tại Ukraine hôm 24/2/2022. Nhưng quân Nga không kiểm soát được hoàn toàn Mariupol sau nhiều tháng bao vây, trong đó nhà máy Azovstal là chướng ngại lớn nhất với họ.
Nằm bên bờ biển Azov, trải dài trên diện tích gần 11 km2 với một hệ thống đường hầm, đường ống chằng chịt, nhà máy Azovstal trở thành đống đổ nát do bị pháo kích liên tục. Nhưng hệ thống hầm ngầm bên dưới nhà máy giúp khoảng 2.600 binh sĩ và dân thường ở Mariupol trú ẩn trước làn đạn pháo Nga liên tục trút xuống.
Nhưng sau nhiều tuần bị vây hãm, số phận những người Ukraine cố thủ trong "pháo đài" Azovstal ngày càng trở nên vô vọng khi nguồn cung thực phẩm và nước uống cạn kiệt.
Đó là lúc Kovalov xuất hiện. Nghị sĩ này đại diện cho một khu vực bầu cử ở Donetsk, miền đông Ukraine, nơi ông đã vận động để bãi bỏ luật coi tiếng Ukraine là ngôn ngữ chính thức, vấn đề tối quan trọng đối với nhiều người nói tiếng Nga tại đây.
Khi chiến dịch vây hãm Mariupol kéo dài, Kovalov cho hay ông đã nghĩ rằng phải có ai đó chấm dứt tình thế điên rồ này. Ông nhờ cậy tới người quen cũ Valentin Kryzhanovsky, một đầu mối liên lạc của Tổng cục An ninh Liên bang Nga (FSB) ở Moskva, với hy vọng có thể khép lại cuộc vây hãm nhà máy Azovstal.
Kryzhanovsky từng là đặc vụ Cơ quan Tình báo Ukraine (SBU), nhưng đã chuyển sang phục vụ Nga vào năm 2014 và gia nhập FSB.
Hai người bàn về những thường dân mắc kẹt ở Azovstal. "Có cả phụ nữ và trẻ em dưới hầm ngầm, nên chúng ta cần nghĩ ra thứ gì đó", Kovalov nói với Kryzhanovsky.
Theo ông, nhiều người khác đã cố gắng thương lượng để tiếp cận nhà máy thép Azovstal nhưng đều thất bại. "Không ai tin rằng đây là nhiệm vụ khả thi", Kovalov nói.
Ông đã trình bày rõ kế hoạch trung gian đàm phán với thiếu tướng Kyrylo Budanov, giám đốc Tổng cục Tình báo Quân đội Ukraine. Mặc dù tướng Budanov nghi ngờ về cơ hội thành công, ông vẫn chúc Kovalov may mắn.
Ngày 25/4, Kovalov thực hiện chuyến đi đầu tiên đến miền nam Ukraine, lúc bấy giờ đang do Nga kiểm soát. Ông mang theo thiết bị liên lạc được mã hóa và một mật khẩu từ tướng Budanov để có thể dễ dàng đi qua các trạm kiểm soát của Ukraine, cũng như liên lạc với các chỉ huy đơn vị cố thủ tại Mariupol.
Kovalov đã cung cấp nhiều hình ảnh được ghi lại trong chuyến đi và được CNN xác minh chúng phù hợp với lịch trình của ông.
Để Kovalov có thể tiếp cận nhà máy Azovstal, Nga và Ukraine đã nhất trí về một lệnh ngừng bắn tạm thời.
Một bức ảnh chụp ngày 27/4/2022 cho thấy Kovalov cùng Kryzhanovsky và trung tướng Andrey Sychevoy, chỉ huy Quân đoàn Cận vệ số 8 thuộc Quân khu miền Nam Nga, ngồi quanh chiếc bàn nhỏ giữa đường phố hoang vắng.
Oleksandr Kovalov (trái) và đầu mối liên lạc Valentin Kryzhanovsky gặp trung tướng Nga Andrey Sychevoy (giữa) trên một con đường ở Mariupol ngày 27/4/2022. Ảnh: CNN.
Kovalov cho biết ông đã ngồi thảo luận cả ngày với tướng Sychevoy, người chỉ huy chiến dịch tấn công vào Mariupol. Kovalov cho biết trong cả ngày hôm đó, ông đã "tìm mọi cách để Azovstal im tiếng súng".
Dân thường là ưu tiên hàng đầu, khi những lời cầu xin tuyệt vọng của họ từ dưới hầm ngầm nhà máy thép khiến cả thế giới chú ý. Kovalov nói ông đã thuyết phục tướng Nga rằng việc cứu giúp, trước hết là trẻ em, phụ nữ và những người bị thương, "sẽ là hành động đúng đắn, cho thấy lòng nhân đạo".
Đến đầu tháng 5, Nga thiết lập hành lang nhân đạo để Liên Hợp Quốc và Ủy ban Chữ thập Đỏ Quốc tế sơ tán hàng trăm dân thường khỏi Azovstal và các khu vực khác của thành phố trong một chiến dịch mà Tổng thư ký Liên Hợp Quốc Antonio Guterres mô tả là "rất phức tạp". Ngày 7/5, Phó thủ tướng Ukraine Iryna Vershchuk thông báo "tất cả phụ nữ, trẻ em và người già" đều được đưa khỏi nhà máy thép an toàn.
Nhưng những người lính Ukraine vẫn bám trụ trong hầm ngầm và các cuộc tấn công của Nga vào nhà máy lại bắt đầu.
Kovalov trở lại Mariupol để đàm phán vào ngày 9/5, dịp Nga kỷ niệm "Ngày Chiến thắng". Lần này, tiến trình thảo luận được đẩy nhanh hơn, ông cho hay.
Thời điểm đó, tướng Budanov, lãnh đạo Tổng cục Tình báo Quân đội Ukraine, nhất quyết yêu cầu đại diện của mình có mặt tại các cuộc đàm phán và cử cấp phó Dmitrii Usov tham gia.
Phía Nga cũng quyết định rằng họ phải thể hiện mạnh mẽ hơn trên bàn đàm phán, khi cử hai lãnh đạo thuộc Cơ quan Tình báo Quân đội (GRU) là trung tướng Vladimir Alexseyev và thiếu tướng Alexander Zorin tham gia.
Kovalov kể ông không ngạc nhiên khi thấy các tướng Alexseyev và Zorin xuất hiện trong cuộc đàm phán. "Đây được coi là một hoạt động đặc biệt bên ngoài chiến trường, vì thế cũng cần những tác động đặc biệt", Kovalov nhấn mạnh.
Christo Grozev, chuyên gia từ nhóm điều tra trực tuyến Bellingcat, người chuyên theo dõi hoạt động của cơ quan an ninh Nga suốt nhiều năm, nhận định việc tướng Alexseyev xuất hiện là hoàn toàn hợp lý. Ông ấy là người "được giao phó mọi thứ liên quan đến cuộc xung đột", Grozev nói.
Theo Kovalov, trong cuộc đàm phán ngày 9/5, Alexseyev liên tục nghỉ giữa chừng để gọi về Moskva. Kovalov cho rằng Alexseyev có "kết nối vệ tinh trực tiếp" với Bộ Quốc phòng Nga.
"Alexseyev có vị trí rất cao", Grozev nói. "Tôi nghĩ ông ấy có thể báo cáo trực tiếp với Nikolai Patrushev", người đứng đầu Hội đồng An ninh Nga. Sau đó, Patrushev sẽ báo cáo với Tổng thống Putin.
Bộ Quốc phòng Nga từ chối bình luận về các cuộc đàm phán trên.
Khi các cuộc đàm phán tiến triển, chuyến thăm thứ ba của Kovalov tới Mariupol đã được sắp xếp.
Sáng 16/5, hình ảnh do Kovalov quay được cho thấy tướng Zorin và Alexseyev trên đường đi bộ đến nhà máy bị tàn phá. Phái đoàn Nga sau đó gặp một nhóm gồm ít nhất 6 binh sĩ Ukraine, trong đó có trung tá Denys Prokopenko, chỉ huy Tiểu đoàn Azov cố thủ trong nhà máy.
Kovalov cùng các tướng Nga gặp đại diện quân đội Ukraine tại lối vào đường hầm nhà máy Azovstal ngày 16/5/2022. Ảnh: CNN
"Đây là khoảnh khắc mà chúng tôi lo lắng", Kovalov nói. "Khoảnh khắc của sự thật. Khi chúng tôi làm mọi cách để hai bên xích lại gần nhau, nhìn vào mắt nhau, phía Nga đã hứa sẽ có lối thoát cho binh lính Ukraine".
Theo lời Kovalov, các điều khoản thỏa thuận được nêu ra rất đơn giản. Binh sĩ Ukraine sẽ ngừng chiến đấu, từ bỏ nhà máy và bị Nga bắt làm tù binh.
"Đó là những điều kiện cho một lệnh ngừng bắn nói chung. Azovstal đầu hàng, các điều khoản văn minh về đối xử với tù binh và một cuộc trao đổi", ông nói thêm.
Thỏa thuận được thực hiện mà không gặp trở ngại nào, Kovalov cho hay. Đến cuối ngày, những người bị thương nặng nhất đều được đưa khỏi nhà máy.
Thứ trưởng Quốc phòng Ukraine Hanna Maliar tối cùng ngày thông báo việc sơ tán binh lính Ukraine khỏi Azovstal đã bắt đầu. Bà cho biết 53 binh sĩ bị thương được đưa đến một bệnh viện của Nga và 200 người bị chuyển đến một trung tâm giam giữ ở Olenivka, thuộc Cộng hòa Nhân dân Donetsk tự xưng (DPR).
Hôm sau, ngày 17/5, vào khoảng giữa trưa, những hàng dài lính Ukraine bắt đầu hành trình tới nơi giam giữ. Khuôn mặt họ hốc hác và xanh xao, nhiều người phải chống nạng hoặc nằm trên cáng, những người khác đi khập khiễng và một số bị thương nặng.
Kovalov nói ông thấy đau lòng khi chứng kiến quân đội Ukraine trong tình trạng như vậy, nhưng nó cũng nhấn mạnh tính cấp bách của thỏa thuận. "Họ yêu cầu được giúp đỡ và chúng tôi đã làm mọi cách để hỗ trợ. Nhìn họ rời khỏi Azovstal, tôi nhận ra rằng những nỗ lực của chúng tôi không vô ích", ông chia sẻ.
Theo Kovalov, khoảng 2.000 lính Azovstal đang bị giam, một số tại các địa điểm ở DPR, nhưng hầu hết là ở Nga. Ông vẫn tiếp tục tìm cách đưa họ về nhà, có lẽ thông qua các cuộc trao đổi tù nhân vẫn được hai bên tổ chức.
Chính phủ Ukraine cũng công nhận nỗ lực trung gian đàm phán của Kovalov. "Kovalov đã mang đến những hỗ trợ quan trọng và vô giá cho Tổng cục Tình báo Bộ Quốc phòng", tướng Budanov viết trong một bức thư gửi lãnh đạo quốc hội Ukraine.
"Ông ấy đã mạo hiểm tính mạng và sức khỏe của mình, là người duy nhất đi cùng những người bảo vệ Mariupol và Azovstal đến nơi họ bị giam. Bản thân điều đó đã là một hành động vĩ đại", bức thư có đoạn.
Vị trí nhà máy Azovstal tại thành phố Mariupol, đông nam Ukraine. Đồ họa: Guardian.
Với Kovalov, nỗ lực này vẫn không trọn vẹn, khi Mariupol vẫn do Nga kiểm soát và hầu hết chiến binh Azovstal vẫn là tù binh. Nhưng ông hy vọng câu chuyện về Azovstal cho thấy cơ hội đàm phán giữa các bên tham chiến, dù nhỏ bé, vẫn có khả năng xảy ra.
"Những cầu nối liên lạc vẫn có tác dụng. Không phải mọi thứ đều đã mất đi trong cuộc sống này", ông nói thêm.
Vũ Hoàng (Theo CNN)