Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky tuyên bố đã chính thức nộp đơn xin gia nhập NATO, cho hay đây là "bước đi mang tính quyết định". Ông Zelensky đề nghị NATO kích hoạt quy trình kết nạp nhanh, sau khi Kiev đã "chứng minh được khả năng tương thích với các tiêu chuẩn của liên minh trên thực tế".
Động thái của Ukraine được đưa ra chỉ vài giờ sau khi Tổng thống Vladimir Putin chủ trì buổi lễ tại Điện Kremlin, chính thức ký văn kiện sáp nhập 4 tỉnh của Ukraine vào lãnh thổ. Quyết định của ông Putin đã vấp phải phản ứng quyết liệt của Liên Hợp Quốc và nhiều quốc gia phương Tây, khi họ cho rằng Nga đã "vi phạm luật pháp quốc tế".
Đơn xin gia nhập NATO được coi là lời đáp trả ngay lập tức từ Ukraine với quyết định sáp nhập 4 vùng lãnh thổ của Nga, theo Pranay Dutta Roy và Ahamad Fuwad, hai nhà phân tích của Quint.
Một số quan chức Ukraine tuyên bố đây là tín hiệu quan trọng tới Nga rằng Moskva đã tự "lấy đá ghè chân" và không thể ngăn được mong muốn của Kiev trở thành thành viên của NATO, dù đã tiến hành chiến dịch quân sự hơn 7 tháng qua.
Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky phát biểu tại cuộc họp báo ở Kiev ngày 23/8. Ảnh: AFP.
"Logic là khi Nga sáp nhập 4 tỉnh và tuyên bố chiến thắng với dư luận trong nước, Ukraine nói: 'Được thôi, vậy chúng tôi sẽ gia nhập NATO'", một quan chức Ukraine giấu tên chia sẻ.
Amy Mackinnon, nhà phân tích của Foreign Policy, nhận định đây cũng có thể là cách Kiev tiếp tục gây áp lực buộc các nước NATO phải hỗ trợ nhiều hơn về ngoại giao và quân sự, khi Ukraine chuẩn bị cho một cuộc chiến lâu dài với Nga.
Quan chức Ukraine thêm rằng động thái mới cũng sẽ cho phép Ukraine đẩy nhanh các cải cách quân sự cần thiết để gia nhập liên minh trong tương lai gần. Các đồng minh NATO đã tăng cường cung cấp cho Ukraine những khí tài theo chuẩn phương Tây, như thay thế pháo 152 mm chuẩn Liên Xô sang lựu pháo 155 mm và sau đó hướng tới các hệ thống hiện đại như pháo phản lực do Mỹ sản xuất.
Tổng thống Zelensky cho rằng đơn xin gia nhập NATO của Thụy Điển và Phần Lan là một cơ sở để Ukraine thúc đẩy mong muốn của mình. "Chúng tôi biết điều đó là có thể. Chúng tôi đã thấy Phần Lan và Thụy Điển xin gia nhập liên minh trong năm nay, dù trước đó không có kế hoạch trở thành thành viên của khối. Đây là sự công bằng. Điều này là công bằng cho Ukraine", ông nói.
Các chuyên gia nhận định mong muốn gia nhập NATO của Tổng thống Zelensky và Ukraine là điều dễ hiểu trong tình cảnh hiện nay, khi họ cần một phản ứng mạnh mẽ, kiên quyết với Nga. Tuy nhiên, nguyện vọng gia nhập nhanh của Ukraine khó trở thành hiện thực về mặt thực tế.
Trong cuộc họp báo hôm 30/9, Tổng thư ký NATO Jens Stoltenberg nói rằng cũng như bất cứ quốc gia châu Âu nào khác, Ukraine có quyền nộp đơn xin gia nhập NATO, ngay cả khi liên minh này tìm cách tránh xung đột trực tiếp với Nga.
"Chúng tôi đã khẳng định nhiều lần rằng cánh cửa NATO luôn rộng mở", Stoltenberg nói, nhưng cũng chỉ ra thực tế rằng để được gia nhập, Ukraine cần sự ủng hộ của toàn bộ 30 thành viên của khối.
Các quan chức phương Tây nhấn mạnh hiện chưa có đủ sự đồng thuận của 30 thành viên liên minh để Ukraine gia nhập, khi chiến sự với Nga vẫn chưa có dấu hiệu kết thúc. Các thành viên NATO và Mỹ từ lâu đã nỗ lực giữ cho xung đột không vượt ra ngoài biên giới Ukraine.
Cố vấn An ninh Quốc gia Mỹ Jake Sullivan sau đó tuyên bố quá trình gia nhập NATO của Ukraine "nên được thực hiện vào thời điểm khác" và "cách tốt nhất bây giờ để ủng hộ Ukraine là thông qua hỗ trợ thực tế, trên thực địa". Đây được coi là "gáo nước lạnh" dội vào nỗ lực gia nhập của Ukraine, bởi chỉ cần một thành viên NATO không ủng hộ, cơ hội được kết nạp sẽ bằng không.
Nền tảng của NATO nằm ở Điều 5, chính sách phòng thủ tập thể quy định rằng bất kỳ cuộc tấn công nào vào một thành viên liên minh sẽ là cuộc tấn công vào tất cả, dẫn tới phản ứng chung của khối. Việc kết nạp một thành viên đang có xung đột quân sự với Nga đồng nghĩa NATO sẽ liên quan trực tiếp đến cuộc chiến.
"Thêm thành viên mới vào NATO là điều rất khó khăn, chứ chưa nói tới việc kết nạp giữa lúc chiến sự. Bạn có thể thấy điều đó qua trường hợp của Thụy Điển và Phần Lan", Jim Townsend, cựu quan chức cấp cao Bộ Quốc phòng Mỹ và hiện là thành viên của Trung tâm An ninh Mỹ mới có trụ sở tại Washington, nói.
Cả hai quốc gia Bắc Âu xin gia nhập NATO vào thời điểm Nga thực hiện chiến dịch quân sự ở Ukraine, khiến quá trình đàm phán gặp rất nhiều khó khăn, đặc biệt là với Thổ Nhĩ Kỳ. Tổng thống Thổ Nhĩ Kỳ Recep Tayyip Erdogan ngày 1/10 tiếp tục đe dọa ngăn Thụy Điển và Phần Lan gia nhập NATO nếu hai nước không giữ đúng cam kết trong vấn đề người Kurd.
"Tôi thực sự hiểu động lực để ông Zelensky ký đơn xin gia nhập NATO trong bối cảnh đất nước hiện nay, nhưng nếu quả thật có một quá trình gia nhập nhanh, Phần Lan và Thụy Điển đã tiến hành trước rồi", Townsend nói.
Cho tới nay, 28/30 thành viên NATO đã chấp thuận đơn xin gia nhập của Phần và Thụy Điển, nhưng họ vẫn vấp phải rào cản từ Thổ Nhĩ Kỳ và Hungary. Điều này hoàn toàn có thể xảy ra với Ukraine, thậm chí còn khó khăn hơn nhiều.
Các thành viên NATO và khoảng thời gian gia nhập. Đồ họa: Statista.
NATO đã tranh luận về kịch bản kết nạp Ukraine hơn một thập kỷ qua. Tại hội nghị thượng đỉnh NATO hồi tháng 4/2008 ở Bucharest, Romania, các thành viên liên minh nhất trí rằng Ukraine và Gruzia "sẽ trở thành thành viên NATO". Nhưng một số thành viên sau đó đã từ bỏ ý tưởng này trong các hội nghị thượng đỉnh tiếp theo, khi vấp phản ứng dữ dội từ Nga.
Trước khi xung đột nổ ra hôm 24/2, Nga đã yêu cầu giải quyết mối quan hệ giữa Ukraine và NATO ngay lập tức, đồng thời muốn liên minh đưa ra đảm bảo mang tính ràng buộc pháp lý rằng Kiev sẽ không bao giờ được gia nhập liên minh.
Những người ủng hộ mở rộng NATO cho rằng nhượng bộ trước yêu cầu của ông Putin sẽ thúc đẩy lãnh đạo Nga có những hành động quyết liệt hơn với các nước từng thuộc Liên Xô. Nhưng đa số quan chức NATO đều cảnh báo quyết định kết nạp Ukraine hiện nay có thể kéo liên minh vào một cuộc đối đầu quân sự trực tiếp với Nga, dẫn tới kịch bản chiến sự leo thang đến mức độ hủy diệt, điều mà cả Mỹ và các đồng minh ở châu Âu đều muốn tránh.
"Hiện tại, NATO có thể đáp lại bằng những lời trấn an Ukraine", Townsend nhận định. "Nhưng sau đó, liên minh sẽ phải gác lại những cuộc thảo luận về tư cách thành viên của Ukraine, thay vào đó chú trọng chuyển giao vũ khí cho nước này trong cuộc xung đột kéo dài".
Thanh Tâm (Theo Quint, Foreign Policy)