Ngày 9/9, tiêm kích Israel trên Biển Đỏ phóng một loạt tên lửa vào khu dân cư yên bình ở thủ đô Doha, Qatar, nơi các thành viên Hamas đang nhóm họp. Vụ tấn công là hành động gây sốc của Israel, khiến các chính phủ Trung Đông và Mỹ giận dữ chưa từng thấy, có nguy cơ làm tan vỡ triển vọng ngừng bắn giữa Israel và Hamas.
Nhưng 20 ngày sau, Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu và Tổng thống Trump cùng nhau đứng tại Nhà Trắng, tuyên bố ủng hộ một kế hoạch có thể chấm dứt cuộc chiến kéo dài gần hai năm. Ông Trump gọi đây là "ngày rất trọng đại, ngày tươi đẹp, có thể là một trong những ngày vĩ đại nhất lịch sử nền văn minh nhân loại".
Cuộc tấn công của Israel đã không hạ sát được các mục tiêu họ nhắm đến là những nhà đàm phán hàng đầu của Hamas. Nó còn khiến Tổng thống Trump quyết tâm cùng các cố vấn gây áp lực buộc Thủ tướng Netanyahu phải ủng hộ một khuôn khổ nhằm chấm dứt xung đột, sau nhiều tháng lãnh đạo Mỹ dường như "nhắm mắt cho qua" mọi hành động gây tranh cãi của Tel Aviv.
Kế hoạch này đạt bước tiến lớn vào tối 3/10 khi Hamas tuyên bố đồng ý thả tất cả con tin Israel đang bị giữ ở Gaza cũng như thi thể những người đã thiệt mạng nhằm đáp lại đề xuất. Câu hỏi cả thế giới đang đổ dồn chú ý là liệu phản hồi cuối cùng từ Hamas có làm hài lòng Israel và Nhà Trắng hay không.
"Bất kể kết quả ra sao, đây có lẽ là động thái ngoại giao thành công nhất đến nay của chính quyền Trump, khi Mỹ cùng các quốc gia Arab và Hồi giáo đã thúc đẩy được Israel đồng ý với kế hoạch", Ned Lazarus, giáo sư tại Trường Quốc tế Elliott thuộc Đại học George Washington, nhận định.
Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu (trái) bắt tay Tổng thống Donald Trump sau cuộc họp báo tại Nhà Trắng ngày 29/9. Ảnh: AP
Cuộc tập kích bất ngờ
Một ngày trước khi Israel tập kích vào Doha, Steve Witkoff, đặc phái viên Trung Đông của chính quyền Mỹ, và Jared Kushner, con rể ông Trump, họp tại Miami với Ron Dermer, cố vấn thân cận của Thủ tướng Netanyahu. Hơn ba tiếng họp, ba người đã xem xét các đề xuất ngừng bắn mà họ muốn trình bày với Qatar vào cuối tuần đó và cuối cùng là với Hamas.
Dermer không đưa ra bất kỳ dấu hiệu nào về việc Israel sắp thực hiện một cuộc tấn công bất ngờ ở Doha.
Kushner từng là đặc phái viên Trung Đông trong nhiệm kỳ đầu tiên của ông Trump và những năm sau đó, anh đã xây dựng mối quan hệ kinh doanh thân thiết với các lãnh đạo khu vực. Gần đây, Kushner còn làm việc cùng cựu thủ tướng Anh Tony Blair xây dựng một kế hoạch hậu chiến cho Gaza mà họ đã trình lên Nhà Trắng hồi tháng 8.
Sau khi cuộc họp ngày 8/9 tại Miami kết thúc, Dermer đã dành thêm nhiều giờ nói chuyện điện thoại với một quan chức Qatar. Nhưng khoảng 12 tiếng sau, máy bay Israel đã phóng tên lửa vào cuộc họp của Hamas tại thủ đô Qatar, nơi có mặt Khalil al-Hayya, nhà đàm phán hàng đầu Hamas, người tham gia lập kế hoạch cuộc đột kích ngày 7/10/2023 vào lãnh thổ Israel.
Chính phủ Qatar vốn đóng vai trò trung gian hòa giải cho xung đột Gaza. Một số lãnh đạo chính trị hàng đầu Hamas đã sống ở Doha nhiều năm.
Tòa nhà bị hư hại sau cuộc tấn công của Israel vào Doha, Qatar hôm 9/9. Ảnh: Reuters
Ông Trump và Witkoff chỉ biết về cuộc tấn công của Israel khi nó vừa diễn ra. Witkoff lập tức gọi cho các đầu mối liên lạc ở Qatar nhưng đã quá muộn. Tên lửa bắn trúng một khu nhà dân cư nơi các thành viên Hamas sinh sống, giết một sĩ quan an ninh Qatar và con trai al-Hayya, nhưng không lãnh đạo cấp cao Hamas nào thiệt mạng.
Witkoff vô cùng tức giận và gọi điện cho Thủ tướng Qatar Mohammed bin Abdulrahman al-Thani để khẳng định rằng Nhà Trắng không liên quan đến cuộc tập kích. Ông cũng gọi cho các chính phủ Arab khác để truyền đạt thông điệp đó.
Qatar thấy sốc và bị phản bội. Họ trút giận lên Mỹ, cho rằng Washington đã không thể phát huy vai trò trung gian hòa giải. Họ nói với Kushner rằng Doha đã hành động với thiện chí nhưng lại bị Israel tấn công như thể họ là đại diện của Hamas.
Phát biểu tại họp báo ở Doha, Thủ tướng al-Thani nhấn mạnh khu vực "cần có phản ứng đối với những hành động man rợ như vậy". Ông cáo buộc chính phủ Israel đang cố "phá hoại mọi nỗ lực kiến tạo hòa bình".
Qatar lập tức đình chỉ vai trò trung gian của mình và các cuộc đàm phán lâm vào bế tắc.
Nhưng cùng lúc, một số quan chức Nhà Trắng lại coi cuộc tấn công thất bại của Israel là cơ hội. Thủ tướng Netanyahu ra tay với tính toán rằng nó có thể làm cho kẻ thù càng suy yếu hơn, nhưng Tel Aviv bắn trượt mục tiêu và đòn tập kích đã gây ra tác dụng ngược, chọc giận Mỹ và các chính phủ Arab có ảnh hưởng. Giới chức Nhà Trắng nghĩ họ có thể tận dụng điều này để khiến Thủ tướng Netanyahu nhượng bộ về một số luận điểm mà ông đã phản đối bấy lâu.
Ngày 15/9, Qatar triệu tập một hội nghị thượng đỉnh khẩn cấp của các quốc gia Arab và Hồi giáo tại Doha, và các lãnh đạo tham dự đã đưa ra những lời chỉ trích mạnh mẽ nhằm vào Israel.
Ở hậu trường, các quan chức từ một số quốc gia đã hợp tác để đưa ra một danh sách các yêu cầu mà họ muốn thêm vào thỏa thuận tiềm năng, trong đó có cấm Israel tiếp tục các hoạt động quân sự, sáp nhập, chiếm đóng lãnh thổ hay cưỡng bức di dời người Palestine ở Gaza.
Cam kết của Mỹ
Quan chức Qatar đã tới New York vài ngày trước khi Đại hội đồng Liên Hợp Quốc bắt đầu tuần họp cấp cao vào ngày 22/9. Họ mang những yêu cầu của khối Arab đến trình bày trực tiếp với các quan chức Mỹ.
Trong cuộc họp vào ngày 20/9, Thủ tướng al-Thani nêu các yêu cầu với Witkoff và Kushner. Lãnh đạo Qatar nói họ cần đảm bảo từ Mỹ rằng Israel sẽ không tấn công Qatar nữa.
Ngày 23/9, Tổng thống Trump và Witkoff triệu tập một cuộc họp với quan chức cấp cao từ các quốc gia Arab và Hồi giáo nhằm vạch ra những nét chính của kế hoạch hòa bình.
Trong phần trình bày, Witkoff khéo léo xử lý những vấn đề nhạy cảm bằng cách lựa chọn ngôn từ cẩn trọng: ông nói Hamas cần "giải trừ" vũ khí thay vì "đầu hàng". Ông cũng nhấn mạnh các nội dung trong kế hoạch như việc Israel rút quân khỏi Gaza theo từng giai đoạn, người Palestine vẫn ở lại Gaza, con tin được trao trả và các tay súng Hamas được hưởng lệnh ân xá. Nhìn chung, kế hoạch này được phía Arab đón nhận tích cực.
Một đại diện Arab hỏi liệu Mỹ có ủng hộ giải pháp hai nhà nước không. Coi đây là vấn đề gây chia rẽ, cả ông Trump và Witkoff đều né tránh câu hỏi. Những người khác hỏi Tổng thống bằng cách nào ông có thể đảm bảo rằng Thủ tướng Netanyahu sẽ đồng ý với kế hoạch và thực sự tuân thủ nó.
Tổng thống Trump cam kết sẽ gây sức ép với Thủ tướng Netanyahu. Ông yêu cầu Ngoại trưởng Marco Rubio tổ chức cuộc họp tiếp theo vào ngày hôm sau. Tại khách sạn Lotte New York Palace, ông Rubio trình bày thỏa thuận bằng văn bản với các đối tác Arab và Hồi giáo.
Lời xin lỗi và thỏa thuận
Câu hỏi đặt ra lúc bấy giờ là liệu Tổng thống Trump có thể hiện thực hóa lời hứa của mình hay không.
Một tuần trước khi phiên họp của Đại hội đồng Liên Hợp Quốc diễn ra, Thủ tướng Netanyahu yêu cầu gặp Tổng thống Trump tại Nhà Trắng, theo hai quan chức Mỹ giấu tên. Nhưng ông Netanyahu sau đó nói với các phóng viên rằng mình "được mời" đến Washington, khiến các cố vấn của ông Trump nổi giận.
Tuy nhiên, một số quan chức thân cận với Thủ tướng Netanyahu tin rằng miễn là Tổng thống Trump không tìm cách ngăn cản các mục tiêu quân sự của Israel, việc các cố vấn Mỹ có bất mãn đến đâu cũng không quan trọng.
Ngày 25/9, Witkoff và Kushner tổ chức các cuộc họp căng thẳng ở New York với Thủ tướng Israel. Họ nhận được hậu thuẫn từ Tổng thống Trump để có thể giữ vững lập trường trước những phản đối từ Thủ tướng Netanyahu. Cuộc đàm phán kéo dài hàng giờ.
Một phiên họp còn kéo dài hơn nữa diễn ra ba ngày sau đó. Ngày 28/9, khi phái đoàn Mỹ và Israel gặp nhau tại khách sạn Loews Regency ở New York, họ tranh luận về hàng loạt vấn đề lớn nhỏ, từ những từ ngữ cụ thể được sử dụng trong văn kiện cho đến các vấn đề thực chất hơn về cách thức quản lý Dải Gaza hậu xung đột.
Khói đen bốc lên trời sau một cuộc tấn công quân sự của Israel ở Gaza City ngày 2/10. Ảnh: AP
Thủ tướng Netanyahu tỏ ra hoài nghi về kế hoạch. Ông liên tục tìm cách điều chỉnh ngôn ngữ nhằm giảm bớt các cam kết của Israel và tạo ra những lỗ hổng để khiến Hamas có vẻ sẽ muốn vi phạm thỏa thuận.
Đặc biệt, Thủ tướng Netanyahu muốn loại bỏ tất cả chi tiết liên quan đến việc thành lập Nhà nước Palestine. Ông muốn Chính quyền Palestine không điều hành bất cứ công việc gì ở Gaza, đồng thời thêm các điều khoản hạn chế vào đề xuất rút quân Israel khỏi Gaza, nhằm đảm bảo rằng quân đội Israel sẽ không phải rút lui hoàn toàn.
Tổng thống Trump thường xuyên gọi điện đến cuộc họp. Đôi khi, ông nói chuyện trực tiếp với Thủ tướng Netanyahu và những lúc khác lại bàn chiến lược riêng với đặc phái viên Witkoff cùng con rể Kushner.
Đến cuối ngày 28/9, Mỹ và Israel đã đồng thuận về kế hoạch. Không rõ chính xác Tổng thống Trump đồng ý thay đổi điều gì, nhưng có vẻ như Thủ tướng Netanyahu đã tìm cách điều chỉnh văn bản theo hướng có lợi cho Israel, đặc biệt về vấn đề rút quân khỏi Gaza. Tuy nhiên, kế hoạch vẫn đề cập một cách mơ hồ đến "lộ trình đáng tin cậy dẫn đến quyền tự quyết và Nhà nước Palestine", điều mà ông Netanyahu phản đối.
Các nước Arab tỏ ra thất vọng với một số thay đổi mà Thủ tướng Netanyahu đã giành được. Họ thúc giục các đối tác Mỹ hoãn công bố toàn bộ chi tiết kế hoạch vì lo lắng rằng Hamas sẽ không đồng ý. Họ nói muốn chỉnh sửa thêm để khiến nó khả thi hơn.
Nhưng Tổng thống Trump lại hài lòng với văn bản này và khẳng định muốn công bố nó. Tuy nhiên, trước hết, Thủ tướng Netanyahu cần xin lỗi Qatar vì vụ tấn công tên lửa ngày 9/9, điều mà chính phủ Qatar khẳng định là yêu cầu bắt buộc. Trong hơn một tuần, ông Trump đã thuyết phục ông Netanyahu về việc xin lỗi, nhấn mạnh rằng ngay cả bản thân ông đôi khi cũng phải làm vậy.
Ngay trước khi công bố kế hoạch vào ngày 29/9, Tổng thống Trump và Thủ tướng Netanyahu đã ngồi cạnh nhau trong Phòng Bầu dục. Tại đây, Thủ tướng Netanyahu, với vẻ mặt nghiêm nghị, cầm điện thoại và đọc lời xin lỗi ông tự viết gửi tới người đồng cấp Qatar.
Vũ Hoàng (Theo AP, AFP, Reuters)