"Chúng tôi có thể nhập khẩu hàng hóa từ châu Âu, Mỹ tới Nga qua ngả Kazakhstan. Hoàn toàn qua mặt các lệnh trừng phạt", Imex-Expert, một công ty có trụ sở tại Nga, quảng cáo trên website của mình.
Theo các quan chức phương Tây và dữ liệu do Wall Street Journal tổng hợp, những công ty như Imex-Expert là một phần trong mạng lưới giúp duy trì dòng chảy chip máy tính, thiết bị laser cùng các sản phẩm lưỡng dụng khác từ Mỹ và châu Âu vào Nga qua các nước cộng hòa từng thuộc Liên Xô.
Một phân tích về dữ liệu thương mại của Liên Hợp Quốc cho thấy xuất khẩu hàng hóa lưỡng dụng, có thể phục vụ mục đích dân sự lẫn quân sự, từ Mỹ và Liên minh châu Âu (EU) sang các nước láng giềng của Nga đã tăng mạnh vào năm 2022. Lượng xuất khẩu các mặt hàng này từ các nước đó tới Nga cũng tăng tương ứng.
Máy giặt do phương Tây sản xuất được bày bán ở thành phố Ryazan, Nga. Ảnh: Zuma Press
Tổng kim ngạch xuất khẩu hàng hóa Mỹ và EU sang Armenia, Gruzia, Kyrgyzstan, Uzbekistan và Kazakhstan đã tăng từ mức 14,6 tỷ USD năm 2021 lên 24,3 tỷ USD vào năm ngoái. Xuất khẩu từ các quốc gia này sang Nga năm 2022 cũng tăng gần 50%, lên 15 tỷ USD.
Trong đó, các mặt hàng lưỡng dụng được giao dịch với khối lượng đáng kể. Theo dữ liệu từ Liên Hợp Quốc, Mỹ và châu Âu đã xuất khẩu số vi mạch tích hợp trị giá 8,5 triệu USD sang Armenia vào năm ngoái, gấp 16 lần so với năm 2021.
Cùng lúc, xuất khẩu vi mạch của Armenia sang Nga đã tăng từ mức dưới 2.000 USD năm 2021 lên 13 triệu USD năm 2022.
Tương tự, phương Tây cũng chứng kiến giá trị xuất khẩu thiết bị laser và đo lường tới Kyrgyzstan và Uzbekistan tăng đột biến, sau đó, xuất khẩu của cả hai nước này sang Nga cũng tăng theo. Đây đều là những mặt hàng mà Mỹ và EU đã cấm bán cho Nga kể từ khi Moskva phát động chiến dịch quân sự ở Ukraine hồi tháng hai năm ngoái.
Giới chức châu Âu cho biết tuyến thương mại đang bùng nổ này là dấu hiệu cho thấy Nga đã thành công như thế nào trong việc tìm ra những cách mới để duy trì dòng chảy hàng hóa từ phương Tây giữa những lệnh trừng phạt chưa từng có.
Mặc dù quy mô thương mại giữa các nước cộng hòa từng thuộc Liên Xô với Nga thấp hơn đáng kể so với giá trị thương mại giữa Nga với Trung Quốc, tuyến đường mới này cho phép Moskva tiếp cận công nghệ phương Tây dễ dàng hơn, điều họ khó lòng đạt được ở nơi khác.
Sarah Stewart, giám đốc điều hành Silverado Policy Accelerator, tổ chức tư vấn có trụ sở tại Washington chuyên phân tích dữ liệu thương mại Nga, cho biết dù giá trị thương mại với mỗi nước có thể nhỏ, khi cộng tổng lại, chúng sẽ "đóng góp đáng kể" vào nỗ lực tiếp cận công nghệ nước ngoài của Moskva, từ đó góp phần giúp Nga duy trì chiến dịch ở Ukraine.
Đại diện của chính phủ Kazakhstan, Uzbekistan, Kyrgyzstan và Gruzia không phản hồi yêu cầu bình luận, trong khi phát ngôn viên chính phủ Armenia cho biết nước này không "tham gia vào bất kỳ quy trình hoặc hành động nào nhằm lách lệnh trừng phạt của EU hay Mỹ".
Ông nói thêm rằng hải quan Armenia đang thắt chặt kiểm soát đối với hàng hóa bị trừng phạt và chính quyền đã thảo luận vấn đề này với Mỹ.
Trong vòng trừng phạt mới nhất được đề xuất, Ủy ban châu Âu (EC) lần đầu tiên kêu gọi xử phạt các công ty tại những quốc gia láng giềng với Nga, trong đó có hai thực thể từ Uzbekistan và một từ Armenia, vì đã cung cấp các sản phẩm lưỡng dụng cho Moskva.
Khi đến thăm Kazakhstan hồi cuối tháng hai, Ngoại trưởng Mỹ Antony Blinken cho biết Washington đang "theo dõi rất chặt chẽ việc tuân thủ biện pháp trừng phạt" của một số nước, trong đó có các đối tác Trung Á.
Các quan chức Trung Á cho hay việc tuân thủ những biện pháp trừng phạt trở nên phức tạp hơn vì Kazakhstan, Armenia và Kyrgyzstan đều thuộc Liên minh Kinh tế Á - Âu do Nga đứng đầu. Liên minh này giúp loại bỏ phần lớn rào cản hải quan giữa các quốc gia thành viên.
Năm ngoái, Moskva đã hợp pháp hóa chính sách "nhập khẩu song song", cho phép các nhà nhập khẩu có thể nhập hàng hóa qua nước thứ ba một cách hợp pháp mà không cần các nhà sản xuất ban đầu đồng ý.
Công ty môi giới hải quan Standard Group, trụ sở tại Moskva, mô tả trên trang web của mình một quy trình mà theo đó công ty con của họ ở Armenia mua hàng hóa từ Mỹ hoặc châu Âu rồi làm thủ tục hải quan và nộp thuế giá trị gia tăng tại đây. Hàng hóa sau đó được bán cho một doanh nghiệp Nga bằng đồng ruble rồi chuyển đến Nga.
Standard Group cho hay công ty có thể vận chuyển một máy nén khí có giá 13.900 USD từ Mỹ qua Armenia đến thành phố cảng Novorossiysk của Nga trên Biển Đen. Họ tính phí khoảng 770 USD cho các dịch vụ môi giới hải quan và 30.000 USD để giao hàng đến Moskva.
Xuất khẩu đồ gia dụng gắn chip phương Tây tới các nước từng thuộc Liên Xô cũng tăng mạnh. Năm ngoái, Uzbekistan đã tăng mạnh nhập khẩu máy giặt từ châu Âu. Cùng lúc, xuất khẩu máy giặt từ Uzbekistan sang Nga đã tăng lên 10,6 triệu USD, từ khoảng 90.000 USD của năm 2021.
Đây được coi là một lỗ hổng khiến các bên thực hiện những giao dịch như vậy không vi phạm lệnh trừng phạt của phương Tây. Các doanh nghiệp Mỹ và châu Âu không bán trực tiếp cho người mua Nga, trong khi không quốc gia Trung Á hay vùng Kavkaz nào đồng ý tham gia biện pháp trừng phạt Nga.
Giới chức phương Tây đang chạy đua để bịt lỗ hổng này. Là một phần trong gói trừng phạt thứ 11 đối với Nga, EU đã đề xuất thiết lập cơ chế cấm xuất khẩu một số sản phẩm sang các quốc gia hoặc công ty không thuộc EU được cho là đang giúp Nga lách những hạn chế của phương Tây. EU cũng đang xem xét thắt chặt quy định về việc hàng hóa nào có thể quá cảnh qua Nga để đến các nước láng giềng.
Các quan chức cấp cao của Mỹ, Anh và EU đã đến Uzbekistan, Kyrgyzstan và Kazakhstan trong những tháng gần đây để gây sức ép buộc chính phủ các nước này chấm dứt mô hình thương mại mà họ tin là đang giúp Nga lách lệnh trừng phạt.
"Điều rất đáng ngờ là kim ngạch xuất khẩu các sản phẩm này sang khu vực Trung Á và Kavkaz đột nhiên tăng lên sau khi các biện pháp trừng phạt với Nga được siết chặt", Beata Javorcik, nhà kinh tế trưởng của Ngân hàng Tái thiết và Phát triển châu Âu (EBRD), bình luận.
Phát biểu trước báo giới hồi tháng trước, ủy viên giám sát trừng phạt của EU David O'Sullivan cho hay ưu tiên hàng đầu của ông là hợp tác với những quốc gia có khả năng giúp Nga lách lệnh trừng phạt. Các biện pháp cứng rắn hơn, như cấm xuất khẩu hoặc áp hạn chế, sẽ chỉ được xem xét nếu không có tiến bộ nào sau đó.
"Chúng tôi rất tôn trọng chủ quyền và quyền tự quyết của các đối tác", ông nói. "Chúng tôi chỉ nhấn mạnh vào những gì tôi nghĩ là mối quan tâm chung, cụ thể là lãnh thổ của họ không nên được sử dụng để ai đó lách luật".
Vũ Hoàng (Theo WSJ)