Ngày 24/2, tròn một năm xung đột Nga - Ukraine bùng phát, Bộ Ngoại giao Trung Quốc công bố tài liệu 12 điểm mang tên "Lập trường về giải pháp chính trị cho khủng hoảng Ukraine". Đề xuất này đưa ra những nội dung như kêu gọi ngừng bắn, nối lại đàm phán hòa bình, tránh rủi ro hạt nhân, giảm tác động từ cuộc khủng hoảng lên kinh tế thế giới và giải quyết các vấn đề nhân đạo.
"Điểm đặc biệt trong kế hoạch hòa bình của Trung Quốc là nếu không nói rõ bên soạn thảo, người đọc sẽ cho rằng đây là lập trường của Ấn Độ, Brazil hoặc Nam Phi. Trung Quốc đã tỉ mỉ xây dựng bản kế hoạch có thể bày tỏ được lập trường tương đồng với nhiều quốc gia trên thế giới, trong đó có gần như mọi nước đang phát triển, về chiến sự tại Ukraine", chuyên gia chính trị quốc tế Ian Bremmer, nhà sáng lập hãng tư vấn Eurasia Group, nói với VnExpress.
Theo ông Bremmer, Trung Quốc chọn tung ra kế hoạch hòa bình vào thời điểm này vì họ nhận ra rằng không quốc gia phương Tây nào đang thúc đẩy đối thoại sau một năm xung đột Nga - Ukraine.
Liên minh phương Tây thời điểm đó đang chú tâm vào bài toán duy trì dòng chảy viện trợ cho Ukraine với mức độ như trong một năm qua. Ukraine không muốn từ bỏ những lãnh thổ mà Nga đang kiểm soát, trong khi Washington cùng các đồng minh không muốn gây sức ép để Kiev nhượng bộ và ngồi vào bàn đàm phán.
"Trung Quốc đã nhận thấy một khoảng trống trong cuộc khủng hoảng mà họ có thể tham gia", chuyên gia này đánh giá.
Trong đề xuất của mình, Trung Quốc tuyên bố ủng hộ toàn vẹn lãnh thổ của mọi quốc gia "theo luật pháp quốc tế", khái niệm bao quát và có thể được diễn giải là tôn trọng chủ quyền của Ukraine.
Họ phản đối sử dụng vũ khí hạt nhân hay vũ khí hủy diệt hàng loạt, vốn là thông điệp mang tính răn đe mà giới chức Nga nhiều lần đưa ra trong một năm qua. Mặt khác, Trung Quốc muốn các đòn trừng phạt kinh tế chấm dứt và các bên ngừng bắn. Đó đều là mong muốn chung của hầu hết những quốc gia ngoài phương Tây và kế hoạch hòa bình này "giúp Trung Quốc ghi điểm địa chính trị", Bremmer nhận định.
Ông Nguyễn Thành Trung, chuyên gia chính trị học quốc tế tại Đại học Fulbright Việt Nam, cho rằng kế hoạch hòa bình của Trung Quốc là hành động "phá lệ" hiếm hoi khi Bắc Kinh bày tỏ quan tâm giải quyết các vấn đề bên ngoài khu vực Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương.
Giới lãnh đạo Trung Quốc trong một năm qua chủ trương xây dựng hình ảnh quốc gia yêu hòa bình, không tán thành bất kỳ cuộc xung đột vũ trang nào trên thế giới và đưa ra diễn ngôn chính trị nhất quán là kêu gọi các bên kiềm chế.
Theo ông Trung, lập trường của Bắc Kinh trong vấn đề Ukraine về bản chất không thay đổi, nhưng đề xuất hòa bình mà họ đưa ra cho thấy Bắc Kinh đang để ngỏ khả năng chủ động đảm nhận vai trò trung gian giữa các bên.
"Khi ông Vương Nghị, nhà ngoại giao hàng đầu Trung Quốc, đến Munich và đề cập ý tưởng Trung Quốc trở thành trung gian hòa giải cho cuộc khủng hoảng ở châu Âu, vốn là vùng cạnh tranh ảnh hưởng truyền thống giữa NATO và Nga, họ đã thể hiện sự tự tin về vị thế quốc gia cũng như khả năng đảm nhận vai trò lớn hơn trong các vấn đề an ninh và chính trị toàn cầu", ông Trung nhận định.
Tuy nhiên, dường như do đề cao yếu tố chính trị, đề xuất hòa bình của Trung Quốc không đề cập đến các nội dung nhạy cảm như kêu gọi Nga rút quân hay yêu cầu phương Tây ngừng bơm vũ khí vào Ukraine. Ngoài chia sẻ nguyện vọng về giải pháp chính trị cho xung đột Nga - Ukraine, Bắc Kinh không đưa ra giải pháp cụ thể cho cuộc khủng hoảng.
Bộ Ngoại giao Trung Quốc nhấn mạnh đối thoại và đàm phán là giải pháp khả thi nhất để chấm dứt xung đột, song không nêu rõ các bên cần làm gì để thúc đẩy nối lại đối thoại thực chất. Đến nay, đàm phán giữa Nga và Ukraine vẫn đình trệ, chủ yếu chỉ được thực hiện trong các cuộc trao đổi tù binh hoặc thiết lập hành lang nhân đạo cho người dân sơ tán.
Phát ngôn viên Điện Kremlin Dmitry Peskov ngày 27/2 cho hay Nga "dành rất nhiều quan tâm đến kế hoạch của những người bạn Trung Quốc", nhưng "chúng tôi chưa thấy những điều kiện cần thiết để thực thi nó và tìm giải pháp hòa bình vào thời điểm này".
Ông Peskov khẳng định cần phân tích kỹ mọi chi tiết trong đề xuất và tính đến lợi ích của các bên. "Đây là quá trình rất dài và căng thẳng", quan chức Điện Kremlin nói và tuyên bố Nga sẽ tiếp tục chiến dịch quân sự tại Ukraine.
Bremmer cho rằng đề xuất của Trung Quốc mang thiên hướng xây dựng hình ảnh quốc tế và tạo lợi thế địa chính trị nhiều hơn là mở ra lối thoát thực tế cho xung đột tại Ukraine.
Tuyên bố lập trường này có thể trở thành tiền đề lý tưởng cho Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình đến thăm Moskva trong thời gian tới, phù hợp với hình ảnh Trung Quốc đang nỗ lực thúc đẩy đối thoại hòa bình.
Ông Trung đánh giá sự tham gia của Trung Quốc có khả năng tác động đến quyết sách của Nga nhiều hơn là với Ukraine, do quan hệ ràng buộc về chính trị lẫn kinh tế giữa Moskva với Bắc Kinh rất sâu sắc. Giới lãnh đạo Trung Quốc cũng có lý do thúc đẩy tái lập hòa bình ở Ukraine. Xét trên góc độ cạnh tranh nước lớn, Bắc Kinh không muốn tiềm lực của Nga bị bào mòn quá nhiều bởi xung đột với nước láng giềng.
"Cán cân sức mạnh trên thế giới sẽ thay đổi và ảnh hưởng đến các tính toán chiến lược ở Bắc Kinh. Các lãnh đạo Trung Quốc dường như lo ngại cuộc khủng hoảng sẽ dẫn đến hình thành một trật tự thế giới mới mà trong đó phương Tây tăng khả năng khuynh đảo cục diện", ông nói.
Quan hệ gắn bó với Nga giúp Trung Quốc có lợi thế trong đề xuất giải pháp cho xung đột, nhưng cũng khiến phương Tây nhìn nhận "kế hoạch hòa bình" của họ bằng ánh mắt hoài nghi. Lãnh đạo Nga và Trung Quốc đầu năm 2022 từng tuyên bố quan hệ hữu nghị giữa hai nước là "không có giới hạn".
Nabila Massrali, phát ngôn viên Liên minh châu Âu (EU) về chính sách đối ngoại và các vấn đề an ninh, hôm 24/2 cho rằng kế hoạch hòa bình này "mang tính chọn lọc và không toàn diện", trong khi Bộ trưởng Quốc phòng Đức Boris Pistorius nói nên đánh giá Bắc Kinh "bằng hành động thay vì lời nói".
Theo ông Trung, những hoài nghi như vậy có thể thúc đẩy Mỹ và phương Tây tham gia vào quá trình đàm phán do Trung Quốc làm trung gian, biến đối thoại song phương thành đa phương.
"Kịch bản đó khiến trao đổi giữa các bên thêm phức tạp", ông nói. "Xung đột Nga - Ukraine càng khó tìm ra lối thoát vì đối thoại khi đó sẽ có quá nhiều chủ thể tham gia với những tính toán lợi ích khác nhau".
Thanh Danh