Tổng thống Mỹ Donald Trump cuối tuần trước gây chú ý khi nói có thể "bàn về các nhà máy điện ở Ukraine" trong cuộc điện đàm với người đồng cấp Nga Vladimir Putin ngày 18/3 nhằm hướng đến chấm dứt chiến sự.
Giới chức Mỹ sau đó cho biết Washington có thể tiếp quản và vận hành các nhà máy điện hạt nhân ở Ukraine nếu điều đó giúp đảm bảo thực thi lệnh ngừng bắn và mang lại hòa bình, nhưng không nêu cụ thể. Ukraine có 4 nhà máy điện hạt nhân với tổng cộng 15 lò phản ứng, do Công ty sản xuất điện hạt nhân quốc gia Ukraine (Energoatom) quản lý.
Đề cập đến vấn đề này, Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky cho biết ông và ông Trump khi điện đàm ngày 19/3 "chỉ thảo luận về nhà máy đang bị Nga kiểm soát". Đó là nhà máy điện hạt nhân Zaporizhzhia (ZNPP) ở tỉnh cùng tên, khu vực đã bị Nga sáp nhập vào lãnh thổ từ cuối năm 2022.
Nhà máy điện hạt nhân Zaporizhzhia nhìn từ bờ sông Dnieper vào tháng 7/2023. Ảnh: AFP
ZNPP nằm ở thành phố Enerhodar, bên bờ đông sông Dnieper. Đây là cơ sở hạt nhân lớn nhất châu Âu, gồm 6 lò phản ứng, đáp ứng khoảng 20% nhu cầu sử dụng điện cho Ukraine trước xung đột.
Lực lượng Nga tiến vào kiểm soát nhà máy ZNPP từ đầu tháng 3/2022, không lâu sau khi bắt đầu chiến dịch ở Ukraine. Nhà máy trở thành tâm điểm chú ý của cộng đồng quốc tế do lo ngại về khả năng xảy ra sự cố hạt nhân, khi Moskva và Kiev liên tục cáo buộc nhau pháo kích khu vực này.
Tháng 9/2022, ZNPP được ngắt khỏi lưới điện, các lò phản ứng hạt nhân dừng hoạt động và truyền thông hầu như không còn nhắc đến cơ sở này. Cuối tháng đó, Nga tuyên bố sáp nhập 4 tỉnh, trong đó có Zaporizhzhia, vào lãnh thổ, động thái vấp phải sự phản đối từ Ukraine và phương Tây.
Nga đến nay vẫn phớt lờ các lời kêu gọi từ bỏ kiểm soát ZNPP, trong khi Ukraine không đủ khả năng quân sự để giành lại nhà máy. Ukraine từng nhiều lần tìm cách đưa quân vượt sông Dnieper để thiết lập đầu cầu bên bờ đông nhằm tái chiếm lãnh thổ nhưng bất thành.
Andrian Prokip, chuyên gia năng lượng tại Viện Kennan, Mỹ, nói Ukraine rất muốn giành lại nhà máy ZNPP để giải quyết tình trạng thiếu điện, do hạ tầng năng lượng nước này đã hư hại đáng kể vì bị Nga nhắm mục tiêu suốt thời gian chiến sự.
Nhưng khả năng Nga tự nguyện từ bỏ ZNPP rất thấp, bởi cơ sở mang ý nghĩa chiến lược, theo Emil Kastehelmi, nhà phân tích tại nhóm nghiên cứu chiến sự Black Bird Group, trụ sở Phần Lan, nói. "Rút quân khỏi nhà máy, dù với lý do gì, đều bị coi là thất bại đáng kể với Nga".
Kastehelmi nói việc mở chiến dịch tấn công quy mô lớn để giành lại nhà máy với Ukraine lúc này là "liều lĩnh và phi thực tế". Do đó, Kiev hy vọng có thể giành lại ZNPP thông qua các biện pháp ngoại giao.
Vị trí nhà máy điện hạt nhân Zaporizhzhia. Đồ họa: RYV
Tổng thống Zelensky nói đã thảo luận với ông Trump về khả năng để Mỹ sở hữu ZNPP. Ông "không phản đối ý tưởng" khi Tổng thống Mỹ hỏi liệu Washington có thể đầu tư và cải tạo ZNPP hay không.
"Về lý thuyết, đó sẽ là diễn biến mang tính đột phá, nhưng Ukraine rất khó giành được lợi thế chính trị trong nỗ lực đàm phán", ông Kastehelmi bổ sung.
Mỹ cũng có lợi ích về mặt kinh tế nếu giành được quyền kiểm soát nhà máy ZNPP trong bất cứ thỏa thuận hòa bình nào, bởi cơ sở này sử dụng công nghệ và nhiên liệu do công ty công nghệ hạt nhân Mỹ Westinghouse cung cấp.
Cựu nghị sĩ Ukraine Victoria Voytsitska nói cung ứng nhiên liệu hạt nhân cho ZNPP "là hợp đồng lớn" đối với Westinghouse. Trong ba năm chiến sự, Westinghouse đã gia tăng hiện diện ở Ukraine, dần dần thay thế công nghệ của Tập đoàn năng lượng hạt nhân Nga (Rosatom) mà Ukraine đang sử dụng tại các nhà máy điện hạt nhân của nước này.
Ngoài ra, theo hai nguồn thạo tin Ukraine, nhà máy ZNPP trở thành tâm điểm chú ý trong tiến trình đàm phán hòa bình Ukraine một phần còn liên quan đến thỏa thuận khoáng sản tiềm năng giữa Washington và Kiev.
Hai bên từng cận kề một thỏa thuận khoáng sản, cho phép Mỹ tiếp cận nguồn tài nguyên của Ukraine để "bù đắp" số tiền Washington đã hỗ trợ Kiev từ khi xảy ra cuộc xung đột. Tuy nhiên, cuộc đấu khẩu giữa lãnh đạo Mỹ - Ukraine ở Nhà Trắng hôm 28/2 đã khiến thỏa thuận này không được ký kết như dự định.
Tổng thống Zelensky vẫn muốn ký thỏa thuận với Mỹ. Hoạt động khai thác, tinh luyện khoáng sản sẽ cần nhiều điện năng và đây là thứ mà nhà máy ZNPP có thể cung cấp, theo hai nguồn tin.
Binh sĩ Nga tại nhà máy điện hạt nhân Zaporizhzhia tháng 6/2023. Ảnh: AFP
Hiện chưa rõ ông Trump có thể đưa ra đề xuất gì với ông Putin để kiểm soát nhà máy ZNPP từ tay Nga. Ông Prokip tin chắc Nga sẽ muốn nhận lại điều gì đó, như phương Tây dỡ bỏ các lệnh trừng phạt đang gây áp lực lên nền kinh tế nước này.
"Họ sẽ không từ bỏ nhà máy điện hạt nhân này miễn phí", ông Prokip nói.
Như Tâm (Theo Kyiv Independent, WSJ)