7 quan chức Iran đã thiệt mạng trong một cuộc tập kích vào khu phức hợp đại sứ quán nước này ở thủ đô Damascus, Syria, hôm 1/4. Các chuyên gia đánh giá đây là vụ tấn công lớn nhất nhằm vào cơ sở, nhân sự của Iran kể từ sau vụ Mỹ hạ sát tướng Qassem Soleimani của Lực lượng Vệ binh Cách mạng Hồi giáo Iran (IRGC) ở Baghdad, Iraq, hồi tháng 1/2020.
Iran cáo buộc Israel đứng sau cuộc tấn công và thề sẽ đáp trả.
Lực lượng cứu hộ dập đám cháy tại hiện trường khu vực Đại sứ quán Iran tại Syria bị tập kích vào ngày 1/4. Ảnh: AFP
Israel đã nhắm mục tiêu vào những lợi ích của Iran và đồng minh ở Syria trong nhiều năm qua với lý do ngăn chặn các mối đe dọa mới nổi đối với an ninh đất nước. Họ bắt đầu gia tăng cường độ các cuộc tấn công như vậy kể từ tháng 10 năm ngoái, khi lực lượng Hamas do Iran hậu thuẫn đột kích khu vực miền nam nước này, giết hơn 1.100 người và bắt cóc 250 con tin, khiến Tel Aviv mở chiến dịch quân sự quy mô lớn vào Dải Gaza nhằm đáp trả.
Tuy nhiên, theo giới chuyên gia, cuộc tập kích hồi đầu tuần là một bước leo thang nghiêm trọng vì nó nhắm vào khu đại sứ quán và giết một chỉ huy hàng đầu của IRGC, tướng Mohammed Reza Zahedi. Iran coi đây là cuộc tấn công vào lãnh thổ chủ quyền của mình theo luật pháp quốc tế.
Israel không nhận trách nhiệm nhưng lập luận rằng mục tiêu là "tòa nhà quân sự của lực lượng Quds", đơn vị trực thuộc IRGC chịu trách nhiệm về các hoạt động nước ngoài. Người phát ngôn Lực lượng Phòng vệ Israel (IDF), chuẩn đô đốc Daniel Hagari nói rằng đó "không phải lãnh sự quán, cũng không phải đại sứ quán".
Giới chuyên gia đánh giá Iran khó có khả năng trả đũa dưới hình thức một đòn tấn công trực tiếp vào Israel, vì nó chắc chắn sẽ khiến Iran phải hứng chịu đòn đáp trả trên chính lãnh thổ của mình và sự việc có khả năng leo thang thành cuộc chiến toàn diện.
Tehran dường như đang báo hiệu họ có lựa chọn khác khi Iran nhấn mạnh Mỹ phải chịu trách nhiệm về vụ tấn công.
Đại biện lâm thời Thụy Sĩ tại Tehran, người đại diện cho lợi ích của Mỹ ở Iran, đã bị Bộ Ngoại giao Iran triệu tập vào sáng 2/4 và "một thông điệp quan trọng đã được chuyển tới chính quyền Mỹ với vai trò là bên ủng hộ Iran", Ngoại trưởng Amir-Abdollahian viết trên X. "Mỹ phải chịu trách nhiệm".
"Có vẻ như Iran đang cố liên kết Mỹ với những gì Israel đã làm, cũng giống như việc Mỹ buộc Iran phải chịu trách nhiệm về những gì lực lượng dân quân Iraq làm", Trita Parsi, phó chủ tịch điều hành Viện Quản lý Nhà nước Có trách nhiệm Quincy ở Washington, nhận xét và nêu khả năng Tehran sẽ nhắm vào cơ sở Mỹ tại Trung Đông.
Iran đang đối đầu với Mỹ trong một cuộc chiến ủy nhiệm cấp thấp, thông qua lực lượng dân quân đồng minh tại Syria, Iraq. Nhưng căng thẳng này đã xuống thang đáng kể từ sau vụ căn cứ Mỹ ở Jordan bị tập kích bằng máy bay không người lái (UAV), khiến ba quân nhân thiệt mạng.
Lực lượng Kháng chiến Hồi giáo (IRI), liên minh các nhóm dân quân thân Iran tại Iraq, nhận trách nhiệm gây ra vụ tấn công, cho biết đây là động thái nhằm phản ứng trước việc Mỹ ủng hộ Israel trong cuộc xung đột ở Dải Gaza. Mỹ trả đũa bằng cách thực hiện hàng chục cuộc tấn công vào ít nhất 7 địa điểm trên khắp Iraq và Syria. Dân quân thân Iran sau đó tuyên bố ngừng tất cả hoạt động quân sự chống lại Mỹ, dường như có tác động từ Tehran để hạ nhiệt căng thẳng.
Parsi nhận định những phát ngôn mới của Iran cho thấy "thỏa thuận giảm căng thẳng" này với Mỹ có thể đã kết thúc. "Điều đó có nghĩa cuộc tấn công của Israel vào Iran sẽ khiến quân đội Mỹ ở Trung Đông trở thành mục tiêu".
Nhưng nếu Iran tấn công cơ sở của Mỹ để trả đũa Israel, Tel Aviv rõ ràng không bị ảnh hưởng trực tiếp. Hành động này còn tiềm ẩn nguy cơ kéo Tehran và Washington vào một cuộc đối đầu trực diện, điều mà giới phân tích cho rằng cả hai bên đều không muốn.
Lần gần đây nhất Iran tấn công trực tiếp vào lợi ích của Mỹ là vào năm 2020, khi nước này bắn loạt tên lửa đạn đạo vào một căn cứ Mỹ ở Iraq để trả đũa cho cái chết của tướng Soleimani. Đây là cuộc tấn công quy mô lớn nhất vào căn cứ có quân đội Mỹ đồn trú trong nhiều thập kỷ.
Lần này, Mỹ đang cố gắng truyền đi thông điệp rằng họ không có bất kỳ mối liên quan nào tới cuộc tập kích hôm 1/4. Một phát ngôn viên Hội đồng An ninh Quốc gia Mỹ khẳng định chính quyền Tổng thống Joe Biden không biết trước về hành động này và đã "thông báo trực tiếp với Iran".
Một lựa chọn khác Iran có thể tính đến là huy động những nhóm nước này hậu thuẫn tấn công các mục tiêu Israel. Lực lượng ủy nhiệm có năng lực nhất của Iran trong cuộc chiến chống Israel là Hezbollah ở Lebanon. Hezbollah có khoảng 150.000 tên lửa và đạn dẫn đường chính xác và đã chứng minh được khả năng tấn công sâu vào lãnh thổ Israel.
Nhưng Israel đã chuẩn bị cho cuộc chiến với Hezbollah suốt nhiều tháng qua, sau khi sơ tán hơn 40 cộng đồng ở khu vực phía bắc đất nước. Hai bên giao tranh gần như mỗi ngày quanh khu vực biên giới.
Hezbollah tuyên bố bên đứng sau cuộc tấn công lãnh sự quán Iran "sẽ phải chịu trừng phạt" nhưng các chuyên gia nghi ngờ khả năng họ có thể mở ra một mặt trận mới với Israel.
Iran cũng có thể chỉ thị cho các lực lượng dân quân đồng minh khác trong khu vực hành động, nhưng những nhóm này khó có thể gây tổn hại nặng nề cho Israel do khoảng cách địa lý cách xa.
Lực lượng Houthi ở Yemen đã làm gián đoạn các tuyến thương mại của Israel và toàn cầu qua Biển Đỏ, đồng thời phóng tên lửa về phía Israel nhưng thường bị đánh chặn. Lực lượng dân quân Iraq, ở gần hơn so với Houthi , cũng đã mở một số cuộc tấn công nhằm vào Israel nhưng không gây thiệt hại đáng kể.
Sanam Vakil, giám đốc chương trình Trung Đông và Bắc Phi tại tổ chức tư vấn Chatham House, trụ sở tại London, suy đoán Iran hoàn toàn có thể sử dụng lực lượng ủy nhiệm để chống lại Israel, nhưng tình hình sẽ không leo thang đáng kể.
"Trục kháng chiến có thể được kích hoạt", bà nói, đề cập đến mạng lưới dân quân thân Iran trong khu vực. "Nhưng họ sẽ không trả đũa bằng một đợt tấn công tổng lực mà thay vào đó là một chuỗi cuộc tập kích kéo dài".
Iran cũng có thể tấn công vào những cơ sở của Israel ở nước ngoài. Trong một bài viết trên mạng X, Jalal Rashidi Kochi, thành viên quốc hội Iran, gợi ý trả đũa bằng cách tấn công đại sứ quán Israel ở Azerbaijan. Tuy nhiên, phương án này sẽ tiềm ẩn nguy cơ kéo thêm nhiều nước vốn không liên quan vào căng thẳng.
Giới chuyên gia chỉ ra Tel Aviv đã có kinh nghiệm trước cách phản ứng này. Sau các cuộc tấn công của Iran trong quá khứ, Israel thường lường trước được cách đối phương đáp trả và tăng cường an ninh tại các đại sứ quán.
Giới chuyên gia cho rằng còn có một khả năng khác là Iran không thực hiện hành động quân sự trực tiếp nào.
Nếu thế đối đầu giữa Israel và Iran trở thành một cuộc chiến thực sự, các quốc gia phương Tây nhiều khả năng sẽ đứng về phía Tel Aviv, ngay cả khi Israel ngày càng bị cô lập trên trường quốc tế vì chiến dịch quân sự tại Gaza.
"Giờ đây, quả bóng đang nằm trong chân Iran", Vali Nasr, học giả về Trung Đông, viết trên X. "Israel đang kích động Iran phản ứng. Có lẽ Iran sẽ làm ngược lại và không để câu chuyện về Israel chuyển trọng tâm từ Gaza sang Syria hay Iran".
Chuyên gia Vakil cho rằng thay vì đáp trả bằng một cuộc tấn công quân sự trực tiếp, Iran có thể "dựa vào đà lên án quốc tế đối với cuộc chiến ở Gaza", làm dấy lên lo ngại quốc tế về nguy cơ xung đột lan rộng ra khu vực để cô lập Israel hơn nữa.
Theo hãng tin IRNA, Iran đã yêu cầu triệu tập một cuộc họp khẩn cấp tại Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc để "lên án mạnh mẽ hành vi vi phạm các quy định quốc tế" của Israel.
Biết rằng Israel và Mỹ đều muốn tránh kịch bản xung đột vượt ngoài tầm kiểm soát, Tehran sẽ cố gắng vận dụng những động lực này để "câu giờ và lôi kéo ủng hộ", bà suy đoán.
"Tôi nghĩ họ sẽ chơi nhiều quân bài cùng lúc", như tấn công mạng, đối đầu quân sự cấp thấp thông qua lực lượng ủy nhiệm và tấn công ngoại giao, Vakil nói.
Vũ Hoàng (Theo CNN, AFP, Reuters)