Tháng 10/2022, thế giới xôn xao khi quân đội Nga phóng cùng lúc 43 máy bay không người lái (UAV) tự sát Geran-2 để tập kích Ukraine, thực hiện đòn tập kích tầm xa bằng UAV quy mô lớn chưa từng thấy. Giới quan sát khi đó nhận định đây thực chất là mẫu UAV Shahed mà Iran đã chuyển giao cho Nga.
Mẫu UAV này dần trở thành vũ khí chủ lực của Nga để tấn công hạ tầng năng lượng Ukraine. Quân đội Nga giờ đây triển khai hàng trăm chiếc Geran-2 cho mỗi đợt tập kích, đỉnh điểm là đòn tấn công với 810 UAV hôm 7/9.
Với giá thành khoảng 35.000 USD mỗi chiếc, tầm bay 2.500 km và mang được đầu nổ nặng tới 90 kg, Geran-2 không chỉ là cơn ác mộng của hệ thống phòng không Ukraine mà còn trở thành biểu tượng của cuộc cách mạng trong phát triển vũ khí bất đối xứng, chứng minh cho hiệu quả của loại UAV tự sát được Iran phát triển.
UAV Shahed-136 do tổ chức UANI trưng bày tại Đồi Capitol hồi tháng 5. Ảnh: AFP
Đầu thập niên 2000, Iran bắt đầu âm thầm phát triển UAV tự sát, sau khi xuất hiện các mô hình tiên phong của Israel và Nam Phi. Kết quả là dòng Shahed-136 được Tập đoàn Công nghiệp Hàng không Shahed sản xuất, với thiết kế cánh tam giác liền thân, sử dụng động cơ piston rẻ tiền và thân vỏ làm từ sợi thủy tinh.
"Thiết kế cánh tam giác giúp mẫu UAV này được sản xuất hàng loạt với mức giá rẻ, vì không cần chế tạo những kết cấu khung thân phức tạp. Thân vỏ bằng sợi thủy tinh hoặc sợi carbon, cùng động cơ cánh quạt cũng giúp giảm chi phí sản xuất", Steve Wright, cố vấn thiết kế UAV cho chính phủ Anh, nhận xét.
Lần thực chiến đầu tiên của dòng UAV này dường như diễn ra ngày 13/9/2022, khi các mảnh vỡ có dòng chữ "Geran-2" được tìm thấy ở thành phố Kupyansk ở tỉnh Kharkov. Rodion Kulahin, chỉ huy pháo binh thuộc Lữ đoàn Xung kích số 92 Ukraine, nói rằng những chiếc Geran-2 đã phá hủy 4 khẩu pháo và hai xe thiết giáp chở quân BTR của họ trong chiến dịch phản công ở Kharkov.
Một tháng sau, quân đội Nga không chỉ sử dụng Geran-2 cho các đòn tập kích đơn lẻ, mà còn huy động hàng chục chiếc cho những cuộc tấn công hiệp đồng nhằm vào mạng lưới năng lượng Ukraine.
Tổ chức Nghiên cứu Vũ khí Xung đột (CAR) có trụ sở tại Anh cho rằng Nga đã sao chép, cải tiến thành công mẫu Shahed-136 của Iran và tự sản xuất phiên bản Geran-2 nội địa chỉ vài tháng sau khi chúng tham chiến tại Ukraine. Nhà máy chế tạo dòng máy bay này hoạt động từ tháng 3/2023, sớm hơn một năm so với ước tính của phương Tây.
Nga đang là quốc gia sản xuất và sử dụng nhiều UAV kiểu Shahed-136 nhất thế giới, với khoảng 30.000 phi cơ dòng Geran dự kiến xuất xưởng trong năm nay và sản lượng có thể tăng gấp đôi vào năm 2026. Điều này cho phép Nga huy động hàng trăm máy bay tham gia mỗi trận đánh, thậm chí có thể vượt mốc 1.000 chiếc mỗi đợt trong cuối năm nay.
Nguyên mẫu UAV của SpektreWorks được trưng bày tại Lầu Năm Góc ngày 16/7. Ảnh: US Navy
Cuộc đua sao chép Shahed-136 bắt đầu bùng nổ khi hiệu quả chiến đấu của chúng được thể hiện ở chiến trường Ukraine.
Tổng thống Donald Trump hồi tháng 5 cho biết Mỹ đang phát triển UAV mới và đề cập tới dòng Shahed, đồng thời bày tỏ quan tâm đến các mẫu UAV do Iran phát triển. "Họ chế tạo các loại UAV và drone tốt, có giá 35.000-40.000 USD. Chúng rất tốt, nhanh và nguy hiểm", ông nói.
Công ty quốc phòng Mỹ SpektreWorks hồi tháng 7 trưng bày các nguyên mẫu thuộc Hệ thống Chiến đấu Không người lái Giá rẻ (LUCAS) trong sự kiện có sự tham gia của Bộ trưởng Quốc phòng Pete Hegseth ở Lầu Năm Góc. Theo hãng phát triển, phiên bản FLM 131 và 136 "có sức hấp dẫn đối với quân đội Mỹ khi họ tìm kiếm các hệ thống tấn công tự sát mà không làm tăng chi phí".
LUCAS được giới thiệu là dòng UAV có thể cung cấp cho Bộ tư lệnh Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương của quân đội Mỹ "công cụ mô phỏng mối đe dọa tiềm tàng", cũng như có chi phí vận hành và bảo trì thấp so với các loại tên lửa hoặc phi cơ truyền thống.
Jake Epstein, biên tập viên quân sự của Business Insider, chỉ ra rằng các nguyên mẫu FML có thiết kế cánh hình tam giác, đầu tròn và đầu cánh dựng đứng, rất giống dòng Shahed và Geran. Số hiệu 131 và 136 cũng được Iran dùng để đặt cho hai mẫu UAV tự sát thuộc dòng Shahed.
Nhiều nước châu Âu cũng theo đuổi những dòng UAV tự sát giá rẻ như Shahed-136, thay vì tìm cách chế tạo những loại máy bay phức tạp và đắt tiền.
MGI Engineering của Anh giới thiệu mẫu SkyShark, được quảng cáo là đạt tốc độ bay gấp đôi Shahed-136 và có mức giá cạnh tranh 50.000-65.000 USD mỗi chiếc. Tập đoàn MBDA cũng phát triển UAV lai tên lửa hành trình với tầm bay khoảng 480 km, được sản xuất hàng loạt với chi phí chỉ bằng một phần nhỏ so với tên lửa thông thường.
Các công ty như Saab của Thụy Điển còn bán UAV huấn luyện giống Shahed-136 để quân đội NATO luyện tập chiến thuật đối phó.
Xác UAV dòng Geran của Nga tại Kharkov, Ukraine hôm 19/9. Ảnh: AFP
Dù vậy, phương Tây vẫn gặp khó khăn trong nỗ lực sao chép UAV giá rẻ của Iran, nhất là do chi phí nhân công và vật liệu quá cao. Dòng drone tự sát Altius của Anduril, có tầm bay tối đa 400 km và mang được tải trọng 15 kg, có chi phí lên tới hơn một triệu USD mỗi chiếc.
Tư duy chế tạo UAV cao cấp như MQ-9 Reaper cũng khiến Mỹ và đồng minh khó chuyển sang mô hình drone giá rẻ trong thời gian ngắn. Dominika Kunertova, chuyên gia từ Đại học Hoàng gia London, cho rằng phương Tây đang tụt hậu trong lĩnh vực UAV vì "thiếu sáng tạo", với loạt rào cản từ chuỗi cung ứng đến tích hợp công nghệ.
Các chuyên gia quân sự cũng cho rằng sự phổ biến của dòng Shahed trong xung đột Ukraine là lời cảnh tỉnh, cho thấy phương Tây cần những giải pháp thay thế cho những tên lửa có giá hơn một triệu USD và cần hơn một năm để xuất xưởng.
"Triển khai lượng lớn UAV tự sát để bào mòn lưới phòng không đối phương là yếu tố thay đổi hoàn toàn cuộc chơi. Các đòn đánh tầm xa, có độ chính xác cao, sử dụng nhiều UAV giá rẻ để làm quá tải lưới phòng thủ là mối đe dọa lớn nhất với an ninh hiện nay", James Patton Rogers, chuyên gia UAV tại Viện Chính sách Công nghệ Cornell Brooks thuộc Đại học Cornell ở Mỹ, cảnh báo.
Phong Lâm (Theo Wall Street Journal, War Zone, Defense Post)