Khi một quả đạn cối phát nổ trên nóc xe chiến đấu bộ binh Bradley, những người lính Ukraine bên trong bị chấn động nhưng không quá lo lắng vì họ đã được tôi luyện qua các cuộc pháo kích suốt ba năm chiến sự.
Nhưng sau đó, những chiếc máy bay không người lái (UAV) nhỏ bắt đầu bay đến. Chúng nhắm vào những điểm yếu nhất của chiếc xe bọc thép với độ chính xác mà hỏa lực súng cối không thể có.
Một chiếc UAV mang theo chất nổ đánh trúng cửa sập ngay phía trên nơi người chỉ huy ngồi. "Nó xé toạc cánh tay tôi ra", trung sĩ chỉ huy mật danh Taras, 31 tuổi, nhớ lại.
Người lính Ukraine mang theo UAV ở gần thành phố Avdeevka, vùng Donetsk, miền đông Ukraine, tháng 2/2023. Ảnh: AP
Vội vã tìm garô băng vết thương, Taras thấy tài xế của đội cũng bị trúng đạn, bị thương nặng ở mắt. Cuối cùng hai người đều sống sót, nhưng cuộc tấn công cho thấy cách UAV đang khiến năm thứ ba của cuộc xung đột Ukraine trở nên chết chóc và nguy hiểm hơn như thế nào.
Theo Chủ tịch Ủy ban Quốc phòng và Tình báo Quốc hội Ukraine Roman Kostenko, UAV, không phải pháo binh lớn, hạng nặng, là tác nhân gây ra khoảng 70% thương vong cho cả hai bên.
Những trận chiến hiện nay không còn giống với thời kỳ đầu cuộc xung đột, khi quân đội Nga ồ ạt tiến vào các thị trấn còn những nhóm bộ binh nhỏ của Ukraine di chuyển nhanh chóng, sử dụng chiến thuật đánh nhanh rút gọn để làm chậm đối thủ lớn hơn cả về quân số lẫn hỏa lực.
Những chiến hào trên hàng trăm km mặt trận vẫn rất cần thiết cho phòng thủ, nhưng ngày nay, binh lính hầu hết tử vong hoặc mất chân tay vì UAV gắn thuốc nổ. Các phi công UAV, được bảo vệ an toàn trong những boongke kiên cố hoặc những vị trí ẩn trong rừng, tấn công thông qua điều khiển từ xa và màn hình video, thường cách xa chiến trường hàng km.
Các phương tiện chở quân thông thường không còn đủ khả năng bảo vệ những người lính. Binh sĩ giờ đây phải đi bộ hàng km, cẩn thận che giấu hành tung khi vượt qua các vùng đất đầy rẫy UAV. Họ nói rằng mỗi lần như vậy, họ cảm thấy như đang đối đầu "hàng nghìn tay súng bắn tỉa trên bầu trời".
"Bạn có thể tránh hỏa lực pháo binh", Bohdan, phó chỉ huy Lữ đoàn Cảnh sát Quốc gia Ukraine, cho hay. "Nhưng UAV là một loại ác mộng khác".
Trong bối cảnh mối quan hệ bấp bênh giữa Ukraine và chính quyền Tổng thống Donald Trump đe dọa tương lai viện trợ quân sự, những loại vũ khí thông thường trị giá hàng tỷ USD mà Mỹ cung cấp cho Ukraine đang mất dần tầm quan trọng.
Trong 31 xe tăng Abram hiện đại Mỹ chuyển cho Ukraine vào năm 2023, 19 chiếc đã bị phá hủy, vô hiệu hóa hoặc bị Nga thu giữ. Nhiều chiếc hư hỏng do đòn tấn công bằng UAV.
Ngược lại, UAV rẻ và dễ chế tạo hơn nhiều. Năm ngoái, chúng đã giúp bù đắp đáng kể khoảng trống nguồn cung pháo binh và tên lửa từ phương Tây dành cho Ukraine. Quy mô sản xuất UAV thời chiến thực sự gây kinh ngạc.
Giới chức Ukraine cho hay năm 2024, họ đã sản xuất hơn một triệu UAV góc nhìn thứ nhất, gọi là FPV. Nga trong khi đó tuyên bố có thể sản xuất 4.000 chiếc mỗi ngày. Cả hai quốc gia đều nói họ vẫn mở rộng quy mô sản xuất, với mục tiêu mỗi nước sản xuất 3-4 triệu UAV vào năm nay.
UAV đang được triển khai thường xuyên hơn ở cả hai đầu chiến tuyến. Chỉ huy lực lượng UAV Ukraine, đại tá Vadym Sukharevsky, cho hay Kiev đang theo đuổi chiến lược "robot đi đầu".
Các chỉ huy cảnh báo dù hiệu quả đến đâu, UAV vẫn không thể thay thế vũ khí thông thường. Pháo hạng nặng và các vũ khí tầm xa khác vẫn cần thiết vì nhiều lý do, như bảo vệ quân đội hay nhắm vào các tiền đồn, hệ thống phòng không của đối phương.
Nhưng các lãnh đạo quân sự cũng lưu ý việc UAV ngày càng được sử dụng rộng rãi có thể thay đổi bản chất chiến trường. Các chiến thuật chiến trường tại Ukraine chắc chắn sẽ được rất nhiều quốc gia phân tích và noi theo.
"Cuộc xung đột này kết hợp giữa Thế chiến I và Thế chiến III", đô đốc Pierre Vandier, chỉ huy của NATO về cải cách, nhận xét.
NATO vừa mở một trung tâm huấn luyện chung với quân đội Ukraine để phát triển những chiến lược tác chiến mới bằng AI, phân tích chuyên sâu cùng các hệ thống máy học khác.
Đô đốc Vandier cho biết điều này không chỉ quan trọng với cuộc đối đầu hiện tại mà còn giúp NATO tìm hiểu những thay đổi đang diễn ra trên khắp Ukraine để chuẩn bị cho các kịch bản xung đột tương lai.
Tốc độ biến đổi nhanh chóng của chiến trường Ukraine đã làm choáng váng ngay cả những người quan sát cuộc xung đột chặt chẽ nhất, buộc nhiều người phải suy nghĩ lại về tính hiệu quả của những loại vũ khí trị giá hàng triệu USD, khi chúng có thể bị phá hủy dễ dàng bởi một UAV giá vài trăm USD.
UAV trang bị súng ngắn có thể bắn hạ các UAV khác. UAV phòng không đang được phát triển để tiêu diệt UAV trinh sát bay ở tầm cao hơn trên bầu trời. Các nhà sản xuất cũng đang phát triển UAV cỡ lớn phục vụ như tàu mẹ cho đàn UAV con, tăng khoảng cách bay và hạ gục mục tiêu.
Ukraine đang sử dụng nhiều loại thuốc nổ để trang bị cho UAV. Họ điều khiển chúng thả lựu đạn, đạn cối hoặc mìn vào các vị trí của đối phương. Họ cải tiến vũ khí chống tăng và đạn chùm để gắn lên UAV hoặc dùng đầu đạn phân mảnh chống bộ binh cùng những loại khác gắn thuốc nổ nhiệt áp để phá hủy các tòa nhà và hầm trú ẩn.
Đại úy Viacheslav, chỉ huy đại đội UAV tấn công của Lữ đoàn Jaeger Độc lập số 68 Ukraine, lướt điện thoại để giới thiệu một vài mẫu trong 50 loại đạn dược mà quân đội nước này đang sử dụng.
"Đây được gọi là 'Lửa Trắng', với hơn 10 kg thuốc nổ. Nó đốt cháy mọi thứ", ông nói. "Cái này là 'Giám ngục', giống như trong truyện Harry Potter, nó màu đen và là một khẩu súng cối 120 mm. Chúng tôi chỉ tái sử dụng nó. Cái này là 'Đầu ruồi'. Cái này là 'Kardonitik'. Các chàng trai khá thích nó".
Binh lính Nga chuẩn bị phóng UAV Lancet từ một địa điểm không được tiết lộ tại Ukraine. Ảnh: Bộ Quốc phòng Nga
UAV phát triển đồng nghĩa các phương thức tác chiến điện tử nhằm gây nhiễu tín hiệu cũng ngày càng được mở rộng trên chiến trường.
Hàng chục nghìn thiết bị gây nhiễu đã được bố trí rải rác khắp tiền tuyến của Ukraine để vô hiệu hóa UAV, làm nhiễu loạn phổ điện từ vốn cũng cho phép GPS, liên lạc quân sự, thiết bị dẫn đường, giám sát và radar hoạt động.
Binh lính và chỉ huy Ukraine cho biết các thiết bị gây nhiễu khiến ngay cả những phi công Ukraine có tay nghề cao cũng khó bắn trúng mục tiêu. Điều này thúc đẩy họ tìm ra những cách thức sáng tạo để khắc phục khó khăn.
Các kỹ sư Ukraine đã chế tạo UAV và robot có "bộ nhảy tần số", tự động chuyển tín hiệu vô tuyến để tránh thiết bị gây nhiễu.
UAV trinh sát tự dẫn đường bằng trí tuệ nhân tạo (AI), thay vì điều khiển từ xa, cũng bắt đầu xuất hiện trên tiền tuyến. Mùa thu năm ngoái, một UAV đang được thử nghiệm bởi công ty Shield AI, Mỹ, đã tìm thấy hai bệ phóng tên lửa đất đối không Buk SA-11 của Nga và gửi vị trí chúng cho lực lượng Ukraine để tấn công.
Ukraine và Nga còn quay trở lại với các công nghệ cũ để ngăn chặn các thiết bị gây nhiễu, như buộc UAV vào các sợi cáp quang mỏng có thể kéo dài hơn 16 km. Nhờ "chiếc đuôi" dài, UAV vẫn được kết nối với bộ điều khiển nên không cần sử dụng tín hiệu vô tuyến, giúp nó không bị nhiễu.
Những cách đối phó với UAV khác lại có công nghệ thấp đến mức đáng ngạc nhiên. Binh lính phủ xe tăng bằng lưới chống UAV hay các cấu trúc tự chế từ tấm kim loại, cao su và gỗ như một lớp bảo vệ.
Thiết bị không người lái mặt đất cũng được đưa vào chiến trường Ukraine vào thời điểm chúng đang được nhiều quân đội hiện đại thử nghiệm. Những con robot chiến đấu này đôi khi trông giống như những chiếc xe đồ chơi điều khiển từ xa. Chúng chất đầy thuốc nổ để lao vào vị trí của đối phương hay trang bị súng máy cùng những loại vũ khí sát thương khác.
Tháng 12 năm ngoái, Lữ đoàn 13 Vệ binh Quốc gia Ukraine đã thực hiện cuộc tấn công vũ trang đầu tiên phối hợp hoàn toàn bằng robot.
Lực lượng Nga đã cố gắng phá hủy các phương tiện điều khiển từ xa bằng súng cối và thả chất nổ từ UAV, trung úy Volodymyr Dehtyaryov, phát ngôn viên của lữ đoàn, cho hay. Những người lính Ukraine giữ khoảng cách xa, hoạt động từ một boongke phía sau tiền tuyến.
"UAV cho thấy ai thích nghi nhanh hơn sẽ là bên chiến thắng", ông nói.
Phòng không vẫn là một trong những nhu cầu cấp thiết nhất của Ukraine, đến mức tiêm kích F-16 mà các nước NATO tài trợ cho Kiev hiện chủ yếu được triển khai để thực hiện nhiệm vụ tuần tra trên không cùng những nhiệm vụ phòng thủ khác, thay vì tấn công.
Tuy nhiên, các chỉ huy quân đội hy vọng AI có thể sắp tham gia vào bức tranh, đặc biệt là nhằm chống lại bom của Nga.
Nga đã trang bị cho những quả bom thời Liên Xô của mình những chiếc cánh bật và hệ thống định vị vệ tinh, biến chúng thành một loại hỏa lực có điều khiển gọi là bom lượn.
Quân đội Ukraine cho biết hơn 51.000 quả bom như vậy đã được thả xuống các thành phố, thị trấn và vị trí gần tiền tuyến nước này. Họ cố gắng đánh chặn chúng, kể cả dùng tên lửa đắt tiền để bắn hạ, nhưng không phải lúc nào cũng thành công.
Vì vậy, giới chức NATO cho hay họ đang cố gắng sử dụng AI và các công nghệ máy học khác để tìm ra những mô hình hoạt động cụ thể trong các cuộc tấn công bằng bom lượn, với hy vọng đánh chặn hoặc gây nhiễu chính xác hơn.
Các quan chức Ukraine cho biết họ còn đạt được những bước tiến trong tác chiến UAV để củng cố khả năng phòng không truyền thống. UAV 4 cánh quạt nhỏ của họ hiện được sử dụng để lao vào UAV tầm xa Nga như đòn hy sinh. Ukraine gần đây còn tuyên bố đã phát triển một vũ khí laser có khả năng bắn trúng UAV tầm thấp.
Vũ khí tầm xa cũng là một ưu tiên. Nga đã tiến hành hơn 10.000 cuộc tập kích tên lửa trên khắp Ukraine và liên tục bổ sung kho vũ khí của mình. Ngược lại, Ukraine phụ thuộc vào một số lượng hạn chế vũ khí do phương Tây sản xuất để tấn công các mục tiêu sâu bên trong nước Nga. Nhiều mẫu đã quá cũ đến nỗi các quan chức ở Kiev nghi ngờ về hiệu quả của chúng.
Như một giải pháp thay thế, Ukraine đã phát triển UAV tầm xa để tấn công Nga. Một số UAV đã tấn công tới những khu vực nằm cách tiền tuyến hơn 1.100 km. Việc hơn 100 UAV tầm xa bay vào lãnh thổ Nga hay Ukraine trong đêm không còn là điều gì quá xa lạ.
Binh sĩ Ukraine sử dụng súng chống UAV trong một chiến hào gần thành phố Avdeevka, vùng Donetsk, miền đông Ukraine, tháng 4/2023. Ảnh: AP
Nhìn chung, những gì diễn ra trong ba năm qua, đặc biệt là xu hướng phát triển vượt bậc của UAV, đã khiến một số lãnh đạo phương Tây phải đặt câu hỏi về những quan niệm quân sự lâu đời.
"Tôi nghĩ chúng ta đang chuyển sang chiến tranh công nghệ", Tổng thống Phần Lan Alexander Stubb phát biểu tại Diễn đàn Kinh tế Thế giới ở Davos, Thụy Sĩ, hồi tháng một. "Không chỉ người Ukraine đi trước chúng ta một bước, điều mà tôi nghĩ là tuyệt vời, mà người Nga cũng đang thích nghi với tình hình mới".
"Vì vậy, chúng ta thực sự cần phải suy nghĩ toàn diện về phòng thủ tập thể", ông nói. "Những tiến bộ diễn ra quá nhanh đến nỗi tất cả chúng ta cần phải cảnh giác với nó".
Vũ Hoàng (Theo ABC News, AP, Reuters, Guardian)