Các lãnh đạo Phần Lan, Thụy Điển và Thổ Nhĩ Kỳ lúc đó đang gặp nhau và chuẩn bị đạt được bước đột phá lớn về việc Helsinki và Stockholm gia nhập NATO. Ankara trước kia không đồng ý cho hai quốc gia Bắc Âu gia nhập liên minh, nhưng đã đổi thái độ sau các cuộc đàm phán.
Sau cuộc gặp với Vua Felipe VI tại Cung điện Hoàng gia Tây Ban Nha, Tổng thống Joe Biden được thông báo tóm tắt về thỏa thuận mà Tổng thống Phần Lan Sauli Niinisto và Thủ tướng Thụy Điển Magdalena Andersson đã ký với lãnh đạo Thổ Nhĩ Kỳ Recep Tayyip Erdogan.
Tổng thống Mỹ Joe Biden (giữa) đón Tổng thống Phần Lan Sauli Niinisto (trái) và Thủ tướng Thụy Điển Magdalena Andersson thăm Nhà Trắng hồi tháng 5. Ảnh: AP.
Các quan chức cấp cao của Mỹ và châu Âu cho biết đây là kết quả từ nỗ lực kéo dài 6 tháng của ông Biden nhằm phá vỡ các rào cản để NATO tiếp tục mở rộng. Quá trình đó bắt đầu vào ngày 13/12/2021, khi Tổng thống Mỹ gọi điện cho người đồng cấp Phần Lan Niinisto, đề nghị Helsinki gia nhập NATO.
Nga lúc bấy giờ đã triển khai hàng chục nghìn binh sĩ sát biên giới Ukraine, khiến ông chủ Nhà Trắng nhận thấy bối cảnh an ninh châu Âu sắp thay đổi đáng kể. Dù vậy, khi kịch bản Nga đưa binh sĩ, xe tăng vào Ukraine vẫn được coi là xa vời vào lúc đó, Phần Lan chưa cân nhắc từ bỏ quan điểm trung lập mà họ đã gắn bó suốt hàng chục năm qua để quyết định gia nhập NATO.
Nhưng những điều ông Biden lo ngại đã trở thành hiện thực, khi xung đột Nga - Ukraine bùng phát hồi cuối tháng hai. Chiến dịch quân sự của Moskva làm dấy lên lo ngại ở các quốc gia giáp biên giới Nga rằng họ có thể trở thành mục tiêu tiếp theo, khiến Phần Lan và Thụy Điển cân nhắc từ bỏ quan điểm trung lập của mình.
Hồi tháng ba, ông Biden mời ông Niinisto đến Nhà Trắng để đàm phán. Tại Phòng Bầu dục, trong lúc thảo luận các chi tiết liên quan đến kế hoạch, hai ông nhấc điện thoại gọi cho Thủ tướng Thụy Điển Andersson để thuyết phục bà. Lúc đó, ở Thụy Điển, trời đã sẩm tối.
Động thái này đã mở đường cho nhiều tháng ngoại giao liên tục, với hàng loạt cuộc điện đàm, cuộc họp giữa quan chức hàng đầu các quốc gia liên quan nhằm thúc đẩy quá trình Phần Lan và Thụy Điển gia nhập NATO.
Đến tháng 5, hai nước nộp đơn xin gia nhập NATO. Một ngày sau đó, họ có mặt tại Vườn Hồng của Nhà Trắng cùng với Tổng thống Biden để đánh dấu một cột mốc lịch sử.
"Sau 200 năm duy trì lập trường quân sự không liên kết, Thụy Điển đã chọn một con đường mới", bà Andersson nói.
"Phần Lan đã đưa ra quyết định của mình sau một quá trình nhanh chóng nhưng rất kỹ lưỡng", ông Niinisto cho biết thêm.
Song kế hoạch của ba người không suôn sẻ như họ nghĩ. Thổ Nhĩ Kỳ kiên quyết phản đối NATO kết nạp thêm thành viên. Tổng thống Recep Tayyip Erdogan cáo buộc Phần Lan và Thụy Điển chứa chấp các thành viên đảng Công nhân người Kurd (PKK), lực lượng ly khai mà Ankara coi là tổ chức khủng bố.
Ông cũng muốn hai nước gỡ bỏ lệnh cấm vận bán vũ khí cho Thổ Nhĩ Kỳ đã được áp dụng sau khi nước này can thiệp quân sự vào miền bắc Syria hồi năm 2019.
Phần Lan, Thổ Nhĩ Kỳ và Thụy Điển tiếp tục thảo luận. Nhưng trong một quyết định được coi là tỉnh táo, Tổng thống Biden cố gắng giữ khoảng cách và không đưa Mỹ tham gia trực tiếp vào quá trình này. Thay vào đó, ông "chọn những thời điểm của mình một cách tinh tế để tìm cách phá vỡ các rào cản, đưa kế hoạch vượt qua vạch đích", một quan chức cấp cao chính quyền Mỹ cho hay.
"Người Mỹ không muốn đặt mình vào giữa vấn đề này bởi căng thẳng sau đó sẽ tăng lên", một quan chức châu Âu nói. "Nếu Tổng thống Mỹ bằng cách nào đó thể hiện rằng đây thực sự là vấn đề thì Tổng thống Erdogan sẽ đưa ra thêm nhiều yêu cầu khác".
Tuy nhiên, các cuộc đàm phán không dừng lại. Cố vấn an ninh quốc gia Mỹ Jake Sullivan và Ngoại trưởng Antony Blinken đã nói chuyện với những người đồng cấp Thổ Nhĩ Kỳ. Helsinki và Stockholm cũng duy trì các cuộc đàm phán của họ với Ankara.
Khi hội nghị thượng đỉnh NATO ở Madrid đến gần, các quan chức Mỹ và châu Âu ngày càng thất vọng trước thái độ kiên quyết của Thổ Nhĩ Kỳ. Một số người tin rằng Tổng thống Erdogan đang cố tình làm vậy để tìm kiếm nhượng bộ từ Mỹ.
Nhiều quan chức từng kỳ vọng hội nghị thượng đỉnh NATO sẽ giống như một bữa tiệc chào đón hai thành viên mới nhất của liên minh. Nhưng họ bắt đầu tin rằng viễn cảnh này khó lòng xảy ra.
"Tôi không ngồi đây hôm nay để nói rằng mọi vấn đề sẽ được giải quyết ở Madrid", cố vấn an ninh quốc gia Mỹ Sullivan cho biết hôm 27/6, một ngày trước khi Tổng thống Biden đến thủ đô Tây Ban Nha.
Nhưng khi hội nghị thượng đỉnh NATO đến gần hơn, những dấu hiệu tiến triển bắt đầu xuất hiện. Sáng 28/6, Tổng thống Biden nhận được yêu cầu từ Tổng thống Niinisto và Thủ tướng Andersson: Đã đến lúc ông gọi cho lãnh đạo Thổ Nhĩ Kỳ. Ông Biden đồng ý với quan điểm này.
Nói chuyện từ thành phố Bavaria của Đức, nơi ông đang tham dự hội nghị thượng đỉnh G7, Tổng thống Biden khuyến khích Tổng thống Erdogan "nắm bắt cơ hội và hoàn thành mọi việc ở Madrid", một quan chức Mỹ giấu tên cho biết.
Ông chủ Nhà Trắng còn thêm rằng nếu thỏa thuận có thể được ký kết trước khi hội nghị thượng đỉnh bắt đầu, nó sẽ tạo tiền đề cho một cuộc gặp song phương giữa hai lãnh đạo Mỹ - Thổ Nhĩ Kỳ ở Tây Ban Nha.
"Thổ Nhĩ Kỳ có thói quen không nhượng bộ cho tới phút chót và nó dường như đã thành thông lệ. Phút chót đó dường như được họ xác định là một cuộc gặp song phương với Tổng thống Mỹ", quan chức châu Âu giấu tên tiết lộ.
Chiến lược này tỏ ra hiệu quả. Vào chiều tối 28/6, ông Niinisto, bà Andersson và ông Erdogan thông báo Thổ Nhĩ Kỳ không còn phản đối và đơn xin gia nhập NATO của Phần Lan và Thụy Điển sẽ được thông qua. Tổng thống Biden ngày hôm sau lập tức gặp mặt người đồng cấp Thổ Nhĩ Kỳ.
Ankara cho biết họ "đã có những gì mình muốn", trong đó có thỏa thuận về hợp tác "dẫn độ tội phạm khủng bố".
Ông Biden cho biết việc hai nước Bắc Âu nộp đơn gia nhập khối là một dấu hiệu cho thấy mục tiêu kiềm chế NATO mở rộng về phía đông của Nga đã không thể thành hiện thực.
"Tôi đã nói Tổng thống Putin đang muốn 'Phần Lan hóa' châu Âu. Nhưng ông ấy sẽ nhận được một châu Âu 'NATO hóa' và đó chính xác là điều ông ấy không muốn, đó chính xác là điều cần làm để đảm bảo an ninh châu Âu. Tôi tin rằng điều đó là cần thiết", Tổng thống Mỹ nhấn mạnh.
Tổng thống Thổ Nhĩ Kỳ Recep Tayyip Erdogan (trái) gặp Tổng thống Mỹ Joe Biden bên lề hội nghị thượng đỉnh NATO ở Madrid, Tây Ban Nha, ngày 29/6. Ảnh: AP.
Tuy nhiên, những bất bình lâu nay của Tổng thống Erdogan đối với Mỹ, đặc biệt là việc Washington từ chối bán tiêm kích F-16 cho Ankara và việc Thổ Nhĩ Kỳ yêu cầu Mỹ dẫn độ một giáo sĩ mà nước này cáo buộc là đứng sau một âm mưu đảo chính, vẫn chưa được giải quyết. Chúng có lẽ đã được đề cập trong cuộc gặp giữa Erdogan với Tổng thống Biden bên lề hội nghị thượng đỉnh NATO.
Dù tranh cãi là gì, các lãnh đạo Mỹ, Thụy Điển, Phần Lan và cả Thổ Nhĩ Kỳ đã xác định kết quả đạt được ở Madrid là một chiến thắng. Và hơn 4 tháng sau xung đột Nga - Ukraine nổ ra, NATO đã sẵn sàng chào đón hai thành viên mới.
"Xin chúc mừng Phần Lan, Thụy Điển và Thổ Nhĩ Kỳ vì đã ký được bản ghi nhớ ba bên, một bước quan trọng giúp hai nước đáp lại lời mời gia nhập từ NATO. Điều này sẽ củng cố liên minh cũng như an ninh tập thể của chúng ta và là cách tuyệt vời để bắt đầu hội nghị thượng đỉnh", ông Biden viết trên Twitter.
Vũ Hoàng (Theo CNN)