Bức ảnh để đời của Van Es. Ảnh: New York Times
Những ngày cuối tháng 4/1975, khi quân Giải phóng áp sát Sài Gòn, Mỹ ráo riết thực hiện chiến dịch di tản bằng máy bay trực thăng.
Tin đồn về cuộc di tản cuối cùng đã lan truyền suốt nhiều tuần, với hàng nghìn người Mỹ, người Việt thân Mỹ và công dân các nước thứ ba được đưa lên các máy bay vận tải ở Tân Sơn Nhất đến căn cứ ở đảo Guam, Okinawa và những nơi khác.
Bám trụ Sài Gòn
Van Es khi đó là phóng viên ảnh của hãng thông tấn quốc tế UPI tại Sài Gòn.
Khoảng 11h sáng 29/4, Brian Ellis, giám đốc văn phòng CBS News, người phụ trách điều phối việc sơ tán các phóng viên báo chí nước ngoài, gọi điện cho Van Es. Ông thông báo địa điểm tập kết nằm ở đường Gia Long, nơi những người muốn rời khỏi Sài Gòn sẽ được đón đi bằng xe buýt.
Tuy nhiên, Van Es không nằm trong số đó. Ông quyết định cùng vài đồng nghiệp trụ lại Sài Gòn càng lâu càng tốt. Là công dân Hà Lan, ông cho rằng mình sẽ ít gặp nguy hiểm hơn những người khác.
Van Es sau đó cùng một nhóm cộng tác viên người Việt đi khắp thành phố để tác nghiệp. Họ từ chối mọi lời đề nghị di tản và quyết định ở lại để chứng kiến cái kết của cuộc chiến.
Trên đường từ điểm tập kết về, Van Es đã chụp được nhiều bức ảnh về những người Việt đang vội vã đốt giấy tờ trên đường phố vì lo sợ bị lộ mối quan hệ cũ. Các binh lính của quân đội Việt Nam Cộng hòa thì vứt bỏ quân phục, vũ khí dọc con đường dẫn đến sông Sài Gòn, nơi họ hy vọng có thể lên thuyền ra biển. Ông cũng nhìn thấy một nhóm thiếu niên nhặt khẩu súng trường M-16 bị vứt lại trên đường Tự Do, nhưng không hề thấy một vụ nổ súng nào.
Van Es trong thời gian tác nghiệp cho hãng AP tại Việt Nam. Ảnh: Foreign Correspondents’ Club Hong Kong
Bức ảnh để đời
Trở về văn phòng nằm trên tầng thượng của khách sạn Peninsula, Van Es bắt đầu rửa phim và in ảnh. Hai nhân viên khác của UPI cũng ở lại chờ chuyến bay đầu giờ chiều tại đại sứ quán Mỹ.
Khoảng 2h30 chiều đó, khi đang làm ảnh trong phòng tối, ông bất ngờ nghe tiếng một đồng nghiệp gọi lớn: "Van Es, ra đây ngay, có một chiếc trực thăng ở trên mái nhà".
Ông vơ vội lấy chiếc máy ảnh và ống kính dài nhất trong văn phòng, chỉ 300 mm, và lao ra ban công.
Nhìn về tòa nhà Pittman, nơi các quan chức cấp cao của Cục Tình báo Trung ương Mỹ (CIA) sinh sống, Van Es thấy 20-30 người đang vội vã leo thang lên một chiếc trực thăng UH-1 Huey. Ở đầu phía trên của thang là một người Mỹ mặc thường phục, đang kéo những người ở dưới lên và đẩy họ vào bên trong trực thăng.
Chiếc thang gỗ dựng tạm được trải từ mái thấp hơn lên nóc của giếng thang máy. Vài tuần trước đó, mái của giếng thang máy đã được gia cố bằng các tấm thép để chịu được sức nặng của trực thăng.
Có khoảng 12-14 người có cơ hội lên trực thăng, dù số chỗ tối đa của mẫu phi cơ này là 8. Những người còn lại đứng ở đó chờ đợi suốt nhiều giờ với hy vọng những chiếc trực thăng khác sẽ đến đón họ, nhưng chẳng có gì.
"Tôi nhớ mình đã nhìn lên bầu trời và cầu nguyện. Sau khi bấm máy khoảng 10 tấm, tôi trở lại phòng tối để rửa phim và chuẩn bị sẵn sàng bản in cho ca bàn giao như thường lệ lúc 5h chiều từ văn phòng điện báo Sài Gòn sang Tokyo", ông kể lại trong một bài viết cách đây 10 năm.
Vào thời đó, các bức ảnh được chuyển qua tín hiệu vô tuyến. Một bức ảnh đen trắng khoảng 13x18 cm với chú thích ngắn mất 12 phút để gửi đi.
Bức ảnh di tản trên mái nhà sau đó trở thành một trong những hình ảnh nổi tiếng nhất cho sự thất thủ của Sài Gòn, thất bại của Mỹ và chính quyền Việt Nam Cộng hòa, cũng như cho cả cuộc chiến tranh Việt Nam.
Khi quân Giải phóng tiến vào Sài Gòn, Van Es đội trên đầu một chiếc mũ ngụy trang có lá quốc kỳ Hà Lan nhỏ, in dòng chữ bằng tiếng Việt "Báo chí Hà Lan", và đi khắp các con phố để chụp ảnh.
Ông rời Sài Gòn ngày 1/6 bằng máy bay đến Lào.
Nhầm lẫn
Van Es đã ghi lại nhiều khoảnh khắc đáng nhớ trong suốt thời gian tác nghiệp ở Việt Nam, như bức ảnh một người lính bị thương với cây thánh giá lấp loáng trên cổ, trong trận chiến tại Thừa Thiên Huế tháng 5/1969. Nhưng suốt quãng đời còn lại, tên tuổi ông vẫn gắn liền với bức ảnh biểu tượng về Sài Gòn.
Bức ảnh nổi tiếng của Van Es về một binh lính Mỹ bị thương tại Thừa Thiên Huế tháng 5/1969. Ảnh: AP
Tuy nhiên, trong nhiều thập kỷ, bức ảnh bị đính kèm với một chú thích sai và Van Es phải nhiều lần nỗ lực để đính chính nó nhưng vô ích. Cuối cùng, ông bỏ cuộc.
Khi gửi ảnh cho UPI, ông đã viết rõ rằng chiếc trực thăng đang đón người di tản từ mái của một tòa nhà ở trung tâm Sài Gòn. Dường như những người biên tập không đọc kỹ và cho rằng đó là đại sứ quán Mỹ, địa điểm sơ tán chính. Tòa nhà Pittman trong ảnh nằm ở số 22 đường Gia Long, nay là 22 đường Lý Tự Trọng.
Bức ảnh xuất hiện hàng nghìn lần, năm này qua năm khác, trên các kênh tin tức, báo chí, nhưng Van Es không nhận một đồng bản quyền nào, ngoại trừ số tiền thưởng ban đầu 150 USD từ UPI.
Nó đã được bán lại hai lần cùng nhiều tác phẩm khác của các phóng viên trong hãng thông tấn. Tỷ phú Bill Gates hiện là người nắm quyền sở hữu ảnh thông qua Corbis, một công ty do ông thành lập.
Sinh ra ở Hà Lan, Van Es quyết định trở thành phóng viên ảnh sau khi xem một cuộc triển lãm của nhiếp ảnh gia chiến tranh nổi tiếng Robert Capa. Năm 1967, ông đến Hong Kong làm phóng viên tự do rồi trở thành biên tập ảnh của tờ South China Morning Post. Từ năm 1969 đến 1975, ông làm việc cho hãng thông tấn AP và UPI tại Sài Gòn.
Khi chụp bức ảnh nổi tiếng trên, ông dự định rời UPI để quay lại công việc tự do. Sau chiến tranh Việt Nam, ông cũng tác nghiệp tại nhiều cuộc xung đột khác.
Van Es qua đời vì xuất huyết não vào tháng 5/2009, ở tuổi 67, tại Hong Kong, nơi ông đã gắn bó hơn 35 năm.
Hubert Van Es tại Hong Kong năm 2008. Ảnh: Reuters
Anh Ngọc (Theo New York Times)