Khu Di tích Lịch sử đền Hùng (đền Hùng), thành phố Việt Trì, nằm trên diện tích 1.030 ha. Nơi đây có 4 điểm tham quan chính: đền thờ Quốc tổ
Lạc Long Quân trên núi Sim, đền thờ Tổ mẫu Âu Cơ trên núi Vặn, bảo tàng Hùng Vương và đền thờ các vua Hùng trên núi Nghĩa Lĩnh (núi
Hùng).
Khu di tích cách trung tâm thành phố Việt Trì 7 km về phía bắc, cách thủ đô Hà Nội 90 km. Từ Hà Nội, du khách có thể đến bằng đường bộ theo quốc lộ 2 hoặc tuyến đường sắt Hà Nội - Lào Cai.
Ngày giỗ Tổ Hùng Vương diễn ra vào ngày mùng 10 tháng 3 Âm lịch hằng năm tại đền Hùng. Năm nay, ngày lễ diễn ra vào 7/4, một số hoạt động được diễn ra trước đó và kéo dài trong tháng 4.
Địa điểm: Tại thành phố Việt Trì, Khu Di tích lịch sử Đền Hùng và các huyện, thị, thành trong tỉnh.
I. Các hoạt động phần lễ
Ngày 29/3 đến 2/4 (1-5/3 Âm lịch): Lễ dâng hương tưởng niệm các vua Hùng của các huyện, thành tỉnh Phú Thọ tại khu di tích đền Hùng.
Ngày 3/4 (6/3 Âm lịch): Lễ giỗ Đức Quốc tổ Lạc Long Quân tại đền thờ Quốc tổ Lạc Long Quân, khu di tích lịch sử đền Hùng
Ngày 3/4 (6/3 Âm lịch): Lễ dâng hương tưởng niệm tổ mẫu Âu Cơ tại đền thờ tổ mẫu Âu Cơ, khu di tích lịch sử đền Hùng
Ngày 4/4 (7/3 Âm lịch): Lễ rước kiệu của các phường, xã, thị trấn vùng ven khu di tích đền Hùng.
Ngày 7/4 (10/3 Âm lịch): Lễ dâng hoa tại phù điêu Chủ tịch Hồ Chí Minh nói chuyện với cán bộ, chiến sĩ Đại đoàn quân tiên phong tại khu di tích đền Hùng.
II. Các hoạt động phần hội
Khu di tích lịch sử đền Hùng
Ngày 29/3 đến 7/4 (1-10/3 Âm lịch): Trưng bày hiện vật, tư liệu, sách báo, ảnh về di sản Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương ở Phú Thọ tại Bảo tàng Hùng Vương, thư viện tỉnh.
Ngày 29/3 đến 7/4 (1-10/3 Âm lịch): Hội trại văn hóa và trưng bày, quảng bá, giới thiệu các sản phẩm, sản vật địa phương tại đồi Phú Bùng.
Ngày 29/3 đến 7/4 (1-10/3 Âm lịch): Trưng bày hoa lan nghệ thuật tại ngã 5 đền Giếng.
Ngày 2 đến 7/4 (5-10/3 Âm lịch): Liên hoan văn nghệ quần chúng và dân ca Phú Thọ tại sân trung tâm lễ hội khu di tích lịch sử đền Hùng.
Ngày 2 đến 7/4 (5-10/3 Âm lịch): Các hoạt động thể dục thể thao và trò chơi dân gian truyền thống.
Ngày 2 đến 7/4 (5-10/3 Âm lịch): Đánh trống đồng, đâm đuống tại đồi Công Quán.
Ngày 2 đến 7/4 (5-10/3 Âm lịch): Biểu diễn dân ca và một số loại hình di sản văn hóa phi vật thể (hát xoan, chầu văn, quan họ, trống quân, chèo)
Ngày 4/4 (7/3 Âm lịch): Trình diễn múa lân - sư - rồng tại khu vực trục hành lễ trung tâm lễ hội.
Ngày 4 đến 6/4 (7-9/3 Âm lịch): Festival tinh hoa võ thuật hướng về cội nguồn tại trung tâm lễ hội.
Ngày 4 đến 6/4 (7-9/3 Âm lịch): Múa rối nước tại hồ Khuôn Muồi.
Ngày 4 đến 7/4 (7-10/3 Âm lịch): Triển lãm nghệ thuật chủ đề "Phú Thọ - đất Tổ cội nguồn" tại Bảo tàng Hùng Vương.
Ngày 5/4 (8/3 Âm lịch): Hội thi gói, nấu bánh chưng và giã bánh giầy tỉnh Phú Thọ tại trung tâm lễ hội.
Ngày 6/4 (9/3 Âm lịch): Dâng cúng bánh chưng bánh giầy giải Nhất của các huyện, thành, thị.
Thành phố Việt Trì
Từ 24/3 đến 20/4 (25/2 đến 23/3 Âm lịch): Trưng bày chuyên đề giới thiệu về tư liệu, hiện vật thời kỳ Hùng Vương tại Bảo tàng Phú Thọ và Vĩnh Phúc.
Ngày 29/3 (1/3 Âm lịch): Chương trình nghệ thuật khai mạc Tuần Văn hóa - Du lịch đất Tổ với chủ đề "Âm vang nguồn cội".
Ngày 29/3, 1 và 3/4: Chương trình âm nhạc đường phố "Việt Trì Livemusic" tại sân khấu phía nam công viên Văn Lang, đường Hai Bà Trưng.
Ngày 30/3 (2/3 Âm lịch): Chương trình biểu diễn văn nghệ quần chúng tại sân khấu phía nam công viên Văn Lang, đường Hai Bà Trưng.
Ngày 31/3 (3/3 Âm lịch): Chương trình biểu diễn hát xoan của các câu lạc bộ hát xoan và dân ca ngành giáo dục thành phố.
Ngày 30/3 đến 3/4 (2-6/3 Âm lịch): Hội sách và Văn hóa đọc năm 2025 tại sân Bảo tàng Hùng Vương.
Ngày 31/3 đến 2/4 (3-5/3 Âm lịch): Chương trình nghệ thuật phục vụ các tour du lịch (biểu diễn múa rối cạn và tích trò dân gian) tại nhà đón tiếp khách khu du lịch và biểu diễn nghệ thuật tỉnh.
Ngày 2 đến 8/4 (6-11/3 Âm lịch): Hội chợ Thương mại và trưng bày sản phẩm OCOP Phú Thọ năm 2025
Ngày 3 đến 7/4 (6-10/3 Âm lịch): Sự kiện "Sắc màu du lịch đất Tổ - Phú Thọ năm 2025"
Ngày 3 đến 7/4 (6-10/3 Âm lịch): Trình diễn hát xoan làng cổ tại đình An Thái, đình Tét, đình Hùng Lô, miếu Lãi Lên.
Ngày 6/4 (9/3 Âm lịch): Chương trình nghệ thuật "Về thành phố Lễ hội" và bắn pháo hoa tầm cao tại sân khấu phía nam, công viên Văn Lang và cầu đi bộ công viên Văn Lang.
III. Tour du lịch
Dịp giỗ Tổ Hùng Vương và đến hết năm 2025, tỉnh có chương trình tour du lịch bao gồm các gói dịch vụ ưu đãi khi khám phá điểm đến, di sản tại Phú Thọ.
Cụ thể, du khách có thể trải nghiệm tour trong ngày đền Hùng - đình Hùng Lô - làng cổ Hùng Lô; tour 2 ngày 1 đêm: đền Hùng - đình cổ Hùng Lô - đền Tam Giang - đồi chè Long Cốc - tổ hợp khoáng nóng Wyndham Lynn Times Thanh Thủy; tour 3 ngày 2 đêm: đền Hùng - hát Xoan - đồi chè Long Cốc - vườn quốc gia Xuân Sơn; tour liên tỉnh 5 ngày: về miền Đất Tổ - Hà Nội - Phú Thọ - Yên Bái - Lào Cai.
Đền thờ vua Hùng trên núi Nghĩa Lĩnh được xây trên núi có độ cao 175 m. Tương truyền, núi Nghĩa Lĩnh là chiếc đầu rồng hướng về phía nam, mình rộng uốn khúc thành núi Vặn, Trọc. Núi Vặn cao 170 m, núi Trọc nằm giữa cao 145 m. Theo truyền thuyết, ba đỉnh được gọi là "tam sơn cấm địa", được người dân coi như ba đỉnh núi thiêng.
Cổng đền
Trước khi lên đền, du khách phải đi qua cổng đền, đây chính là điểm bắt đầu của chuyến hành hương về thăm vùng đất Tổ, nơi đất gốc phát tích
của dân tộc Việt Nam.
Cổng được trang trí theo lối kiến trúc mái vòm, trên nóc có trang trí họa tiết lưỡng long chầu nguyệt. Cổng gồm 2 tầng, cao 8,5m rộng 4,5m. Chính giữa cổng đền trên cao là bức đại tự gồm 4 chữ Hán: Cao sơn cảnh hành (Núi cao đường lớn).
Đền Hạ
Đền được xây dựng từ thế kỷ 17 đến 18, trải qua nhiều đợt trùng tu (gần nhất năm 2011) nhưng vẫn giữ nguyên được kiến trúc ban đầu. Ngôi nhà
có 2 tòa, phía trước là nhà tiền tế và tòa phía sau là hậu cung. Hậu cung là nơi đặt thờ các long ngai bài vị thờ thần núi, thờ các vua Hùng và
công chúa Tiên Dung, Ngọc Hoa.
Đền Hạ tương truyền là nơi mẹ Âu Cơ hạ sinh bọc trăm trứng, sau nở thành 100 người con trai. Vì gắn liền với truyền thuyết mẹ Âu Cơ nên về đền
Hạ người dân thường cầu nguyện những điều may mắn, tốt đẹp về đường con cái và gia đình, việc sinh nở được vẹn toàn vì quan niệm Mẫu là người bảo
trợ cho mẹ tròn con vuông.
Ngay chân Đền Hạ là Nhà bia với kiến trúc hình lục giác, có 6 mái. Trong nhà bia hiện nay đặt bia đá, nội dung ghi lời dặn của Chủ tịch Hồ Chí
Minh khi về thăm ngày 19/9/1945: "Các Vua Hùng đã có công dựng nước. Bác cháu ta phải cùng nhau giữ lấy nước".
Giếng cổ
Ngay phía sau đền Hạ là giếng Cổ (giếng Rồng). Tương truyền đây là nơi mẹ Âu cơ đã lấy nước tắm cho các con.
Chùa Thiên Quang
Tên chùa có nghĩa là ánh sáng từ trên trời chiếu rọi. Tương truyền nơi đây khi Âu Cơ hạ sinh bọc trăm trứng, tại vị trí của chùa có luồng ánh sáng chiếu thẳng từ trên trời xuống. Chùa được xây dựng vào khoảng thế kỷ 18-19, thời nhà Trần. Chùa Thiên Quang thờ Phật theo phái Đại thừa. Hiện trong chùa còn giữ 32 pho tượng Phật bằng gỗ được sơn son thiếp vàng.
Trước cửa chùa có cây vạn tuế ba ngọn khoảng 800 tuổi. Ba ngọn tỏa ra 3 hướng tượng trưng cho 3 miền Bắc - Trung- Nam. Ngày 19/9/1954, Chủ tịch Hồ Chí Minh ngồi tại gốc cây vạn tuế đó để nghe đồng chí Thanh Quảng, Chánh văn phòng Quân ủy TW và Song Hà, Chính ủy đại đoàn quân tiên phong báo cáo tình hình cũng như kế hoạch tiếp quản Hà Nội.
Đền Trung
Sau khi bước qua 159 bậc đá, du khách đến đền Trung nằm lưng chừng núi. Đền Trung có tên chữ là "Hùng Vương tổ miếu" hay miếu thờ tổ vua Hùng.
Tương truyền đây là nơi các vua Hùng thường cùng với các lạc hầu, lạc tướng bàn việc nước.
Vào đời Hùng Vương thứ 6, đây cũng là nơi diễn ra cuộc thi tìm người tài để trị vì đất nước. Hoàng tử út Lang Liêu chiến thắng nhờ làm ra món bánh chưng, bánh giầy tượng trưng cho trời tròn đất vuông. Vua Hùng khen bánh ngon, ý hay nên đã truyền ngôi. Lang Liêu thành Hùng Vương thứ 7.
Đền Thượng
Từ đền Trung, đi khoảng 100 bậc sẽ đến đền Thượng, nằm ở vị trí cao nhất trên núi. Đền có tên chữ là Kính thiên lĩnh điện, nghĩa là điện thờ trời trên núi Nghĩa Lĩnh. Tương truyền, đây là nơi vua Hùng thường lập đàn tế trời cầu quốc thái dân an. Đây cũng là địa điểm chính diễn ra các nghi thức quan trọng nhất trong ngày giỗ Tổ.
Cột đá thề
Nằm bên trái đền Thượng là cột đá thề. Qua năm tháng, cột đá bị vùi lấp và được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch cho phép phục dụng, để con cháu hiểu được lời thề của tổ tiên. Tương truyền vào đời Hùng Vương thứ 18, vua Hùng không có con nối dõi đã nghe theo lời khuyên của con rể Tản Viên, truyền ngôi cho người cháu họ là Thục Phán. Thục Phán đã cho dựng cột đá, chỉ tay lên trời thề rằng: Nước Nam sẽ trường tồn, miếu thờ Hùng Vương sẽ còn mãi. Thục Phán sau khi lên ngôi lấy hiệu là An Dương Vương, đặt tên nước là Âu Lạc, dời đô vào Cổ Loa.
Lăng Hùng Vương
Tương truyền đây là mộ của vua Hùng thứ 6, với lời căn dặn rằng: "Khi ta mất hãy chôn ta trên đỉnh núi Cả để ta có thể trông coi bờ cõi cho
con cháu". Mộ được xây dựng ở thế đầu đội sơn chân đạp thủy. Lăng Hùng vương tuy đã trải qua nhiều lần trùng tu nhưng vẫn giữ nguyên kiến trúc
ban đầu": dựa vào sườn núi Hùng và trông ra ngã ba Bạch Hạc.
Trên mỗi mặt tường đều đắp mặt hổ phù, thành bậc đắp kỳ lân, cửa chính của lăng có hai câu đối chữ Nôm nói lên lòng thành kính tri ân của con
cháu đối với tổ tiên: "Lăng tẩm tự năm nào, núi Tản sông Đà non nước vẫn quay về đất Tổ. - Văn minh đương buổi mới, con Hồng cháu Lạc giống nòi
còn biết nhớ mồ ông".
Đền Giếng
Đi xuống khoảng 600 bậc theo hướng Đông Nam là đền Giếng thờ hai công chúa Tiên Dung và Ngọc Hoa. Câu chuyện tình giữa công chúa Tiên Dung và Chử Đồng Tử phản ánh khát vọng về tự do yêu đương, tự do hôn nhân. Còn Ngọc Hoa - Sơn Tinh phản ánh về công cuộc trị thủy cũng như để lại một phong tục văn hóa của người Việt: thách cưới.
Đền nằm dưới chân núi. Trên mái đắp tứ linh: long, lân, quy, phụng. Chính giữa tiền sảnh là 3 bức đại tự "Ẩm thủy tư nguyên" (Uống nước nhớ nguồn), "Nam quốc anh hoàng", "Sơn thủy kim ngọc" (ý nói núi sông quý báu như vàng ngọc).
Lê Hải, Phó chủ tịch Chi hội hướng dẫn viên Du lịch tỉnh Phú Thọ, cho biết tham quan đền thờ các vua Hùng chỉ mất nửa buổi. Do đó, du khách có thể kết hợp thăm các điểm đến trong thành phố như đàn Tịch điền (nơi vua Hùng dạy dân cấy lúa), đền Tiên (thờ vợ vua Kinh Dương Vương, mẹ đẻ Lạc Long Quân), lầu Kén rể nằm trên Cầu vàng ở công viên Văn Lang.
Nếu dự định đi hai ngày, hãy đến đồi chè Long Cốc, săn sương sớm và ngắm bình minh, khu du lịch sinh thái vườn quốc gia Xuân Sơn, khu du lịch khoáng nóng Thanh Thủy...
Xem thêm: Những điểm dừng chân không thể bỏ qua ở Phú Thọ
Lê Hải gợi ý du khách nên mua các món về làm quà và ăn thử như: quả cọ, thịt chua với giá từ 40.000 đồng, bánh sắn, gà nhiều cựa, xôi ngũ sắc.
Du khách nếu muốn tham quan hết khu di tích đền Hùng, thì nên ăn trưa tại các nhà hàng trong khuôn viên khu di tích. Nếu chỉ có ý định tham quan đền thờ các vua, nên ghé vào thành phố Việt Trì để có nhiều lựa chọn hơn.
Một số quán ăn trong thành phố được Hải gợi ý: Cá lăng Sông Đà, quán cá Hà Trì, gà cựa Xuân Thuyết hay nhà hàng Cội Nguồn để nếm thử món bánh
sắn. Ngoài ra, du khách có thể ghé các quán khác như Phố Việt, Gia Hoàng, Sen Vàng. Giá mỗi bữa ăn trung bình khoảng 200.000 đồng một
người.
Phương Anh
Nguồn: Cổng thông tin điện tử Phú Thọ, Trung tâm xúc tiến du lịch Phú Thọ
