Chuyện du học sinh (DHS) của đề án 322 về nước nhưng không được tạo điều kiện làm việc phù hợp và chuyện lương bổng là vấn đề nhức nhối, nhiêu khê bấy lâu nay nhưng ít thấy được đề cập.
Tôi có biết một DHS 322 học MSc tại Úc, sau đó dành học bổng quốc tế học tiến sĩ (TS) tại ĐH Cornell, Mỹ. Anh học xong và hào hứng về nước để phục vụ. Nhưng sau hơn hai năm, anh phải quay lại Mỹ.
Lúc mới về, với kiến thức thu thập được tại Úc và Mỹ cùng với 4 bài xuất bản trên tạp chí uy tín, anh xây dựng một đề cương nghiên cứu quản lý đất trồng bằng GPS. Anh đã lôi kéo được các giáo sư (GS) tại hai trường ĐH bên Mỹ tham gia. Tất nhiên, họ sẽ tài trợ kinh phí nghiên cứu bằng đô la Mỹ. Sau khi đề cương được các GS Mỹ chấp thuận, anh gửi đơn xin ý kiến của chính quyền và lãnh đạo. Lãnh đạo nghe thì thích nhưng chính quyền nghe dùng GPS lại phán một câu xanh rờn: thôi đừng rước mấy ông đó.
Anh thất vọng não nề khi phải viết thư hoãn dự án với các GS người Mỹ mà anh đã dày công xây dựng đề cương cũng như thuyết phục họ tài trợ cho nghiên cứu. Việc đó qua đi để lại cho anh sự hụt hẫng nhưng anh không nản. Anh quay qua xây dựng đề cương quản lý đất đồi Tây Bắc để xin ngân sách nhà nước. Đề cương làm ra nhưng chờ hoài không ai duyệt.
Với kiến thức đó, anh dùng nó thuyết phục người nước ngoài và họ chịu chi tiền làm nhưng khi xin ngân sách, các "sếp" nhà mình không tin điều đó có lợi và quyết định "để đó ngâm cứu". Trưởng phòng thấy anh không tìm được đề tài nên cho "ngồi chơi xơi nước". Với mức lương cơ bản thì anh chỉ đủ "cà phê và xăng xe". Vợ anh nhăn nhó suốt ngày, TS Mỹ gì mà không đem về cho vợ được đồng lương xứng đáng. Và sau hơn hai năm, anh chán đến tận óc nên lại xin đi học postdoc (sau TS). Anh nói đùa, giờ chỉ có đi học thôi.
Còn trường hợp của tôi, sau khi tốt nghiệp thạc sĩ (ThS) về, sếp cho tôi vào phòng Hành chính, suốt ngày đọc và trả lời công văn, nghe điện thoại cho dù phòng nghiên cứu thiếu người cầm trịch. Khi nghe tôi kể chuyện tôi phải làm bên phòng hành chính, thầy tôi nói ông sẽ viết thư cho sếp tôi để tôi được làm nghiên cứu. Nhưng sếp tôi vẫn không thay đổi. Tôi thấy rất chán và lại PHẢI xin đi học tiếp. Vì chỉ có đi học mới được nghiên cứu. Nhưng quả thực, vì già rồi nên nói học là mệt lắm, nhưng nói thật là dù học cực nhưng còn hơn ngồi làm những công việc vừa không phải chuyên môn, vừa tẻ nhạt của phòng Hành chính.
Trước đây, lúc học ThS ai nói ở lại tôi cương quyết từ chối và chỉ trích người đó nhưng bây giờ, bản thân tôi không nói không muốn về nhưng ở đâu có điều kiện nghiên cứu thì cứ tạm thời làm nếu mình đủ khả năng để xin vào. Nếu được làm việc tại các cơ sở nghiên cứu của nước ngoài thì chúng ta tìm cách gắn kết các nghiên cứu đó với cơ quan của mình để vừa có kinh phí cho anh em trong cơ quan, vừa đưa kết quả nghiên cứu của ta lên tạp chí quốc tế và vừa tạo nguồn thu cho ngân sách.
Thậm chí, tôi thấy các GS bên này rất thích đưa các nghiên cứu của trường về với các đơn vị nghiên cứu của ta ở VN thông qua các nghiên cứu sinh (NCS). Tuy nhiên, bản thân tôi có chút lo lắng khi đồng ý đưa nghiên cứu luận án NCS của mình về VN vì cán bộ nghiên cứu của ta hay nặng chuyện tiền bạc mà ít chú trọng kết quả, trong khi mình không thể về thường xuyên và sợ bể đề tài. Trong khi đó lại là cách hay nhất sinh lợi cho DHS và nhà nước.
Có thể thấy rằng đừng vì 1% số DHS ở lại nước ngoài sau khi tốt nghiệp mà thay đổi chính sách làm ảnh hưởng đến chương trình đào tạo nhân lực đã vận hành suôn sẻ hơn 10 năm nay. Mà tôi nghĩ 1% đó là hạt giống để sản sinh ra những Ngô Bảo Châu, vì nếu trước đây sau khi học xong Châu về nước thì làm sao có giải thưởng danh giá như Field.
Hùng Mạnh