Tiến sĩ Vũ Cao Đàm (Trường Đại học khoa học xã hội và Nhân văn, ĐHQG Hà Nội) cho rằng, từ lâu ở nước ta, giới khoa học hầu như đã rất quen thuộc với việc chuyển ngữ sang tiếng Việt các khái niệm “academy” là “viện hàn lâm” và “academic” là “viện sĩ”. Cách chuyển ngữ đó đến nay vẫn đúng nhưng thật sự chưa đầy đủ.
Theo cách hiểu thông dụng nhất trên thế giới, academy có nghĩa là một hiệp hội khoa học, hoặc cũng có thể gọi là câu lạc bộ khoa học. Những ai tự nguyện hoạt động trong tổ chức này đều được gọi là academic, đúng ra trong trường hợp này, tiếng Việt nên dịch là hội viên. Ví dụ “Viện sĩ” tức hội viên của “Viện hàn lâm New York”, tức là Hiệp hội khoa học New York, là được kết nạp chứ không phải được bầu vào. Một trong những điều kiện để trở thành “academi” của Viện là đóng hội phí 105 USD/năm. Nhiều academy khác trên thế giới cũng hoạt động theo thể thức tương tự.
Nghĩa thông dụng thứ 2 của Academy là học viện. Theo nghĩa này, Academy là một tổ chức có 2 chức năng vừa nghiên cứu khoa học, vừa đào tạo. Nếu cứ hiểu đơn thuần academy là học viện và academic là viện sĩ, thì trong trường hợp này, dịch ngược từ tiếng Anh sang tiếng Việt, nước ta đã có rất nhiều Viện hàn lâm: “viện hàn lâm” Hành chính quốc gia, “viện hàn lâm” Kỹ thuật quân sự …Và đương nhiên ở đây, “academic” không thể là “viện sĩ”.
Ngoài ra academy còn một số nghĩa thông dụng khác: Viện khoa học, Viện hàn lâm khoa học, hội đồng khoa học và quỹ tài trợ cho nghiên cứu khoa học.
Vậy thực chất của cái gọi là ‘viện sĩ” hiện đang gây nhiều tranh cãi là gì? Theo tiến sĩ Nguyễn Hồng Sơn (Trung tâm khoa học và thông tin quốc tế Bộ ngoại giao Nga, kiêm phó tổng giám đốc công ty Bến Thành) thì hiện nay ở Nga, trào lưu viện sĩ cũng “nở rộ” giống như trào lưu mở công ty trước đây. “Chất xám” của người Việt ở Nga đang vào thời kỳ thoái trào, những người ở lại muốn tham gia vào các hiệp hội để được sinh hoạt khoa học. Ở Nga hiện có Hiệp hội khoa học và công nghệ trực thuộc Liên hiệp các hội khoa học và kỹ thuật Việt Nam. Mọi người đến với nhau bằng ngôn ngữ khoa học chung, và đa phần trong số họ không nghĩ đến chức danh. Bên cạnh đó, một số người muốn hoạt động theo bề nổi, đều có thể liên hệ với một số tổ chức khoa học để lấy chức danh mà chúng ta vẫn gọi nhầm là “viện sĩ”. Tuỳ từng tổ chức khác nhau, mức phí cũng khác nhau. Nhưng ở Nga, chi phí “thủ tục trọn gói” cỡ từ 1.000 –1.500 USD. Ông Sơn cũng cho biết, “chính vì không hiểu nên báo chí ở nhà (VN) gần đây mới “lăng xê” thêm nhiều “viện sĩ”. Các nhà khoa học VN tại Nga coi danh hiệu “viện sĩ” này hết sức bình thường. Thậm chí trong những buổi tiệc, anh em lâu ngày gặp nhau còn hỏi đùa: “Đã viện sĩ chưa”? Ông Sơn cũng cho hay, nhiều cán bộ VN “làm ăn” ở Nga lâu năm, trước khi về nước cũng muốn có một chức danh gì đó để về nước có thể tìm kiếm “đối tác” hoặc một công việc tốt. Và đó cũng là một trong nguyên nhân lý giải vì sao, trào lưu “viện sĩ” ở Nga hiện nay lại phát triển như vậy.
Tiến sĩ Vũ Cao Đàm cho rằng, với những ý nghĩa như vậy, nên việc trao bằng, kết nạp hoặc bầu làm academic (tức viện sĩ, uỷ viên, hội viên, hoặc thành viên) cần được hiểu và công bố đúng với ý nghĩa của nó, tránh trường hợp “academic” bị lợi dụng để phục vụ cho những mục đích riêng.
Các nhà khoa học Việt Nam được phong danh hiệu viện sĩ.
(thống kê chưa đầy đủ)
Viện sĩ hàn lâm khoa học Nga:
1 - Trần Đại Nghĩa
2 - Nguyễn Khánh Toàn
3 - Nguyễn Văn Hiệu
4 - Nguyễn Duy Quý
5 - Đặng Vũ Minh
Viện sĩ các Viện hàn lâm khoa học chuyên ngành (Nga):
1 - Vũ Tuyên Hoàng (Nông nghiệp)
2 - Phạm Minh Hạc (Sư phạm)
3 - Đặng Vũ (Cầu đường)
Viện sĩ Viện hàn lâm khoa học Tiệp Khắc:
Nguyễn Văn Đạo
Viện sĩ Viện hàn lâm khoa học thế giới thứ 3:
1- Nguyễn Văn Hiệu
2- Đào Vọng Đức
3- Nguyễn Văn Đạo….
(nguồn: Trung tâm KHTN &CNQG)
Theo Lao Động, số 247, ngày 12/12.