Đó là những cái tên mà họ tin rằng đã đạo diễn dự án BOT Pháp Vân - Cầu Giẽ, những cái tên tạo nên hoài nghi. Đằng sau các dự án BOT là rất nhiều những hoài nghi.
Họ hoài nghi và mang cảm giác mơ hồ rằng mình đang chịu sự bất công nào đó, nhưng họ không cho tờ 200 đồng vào chai nhựa để phản ứng, như những tài xế đi ngang qua trạm thu phí Cai Lậy.
BOT là một thiết chế giá trị, bởi nó cho phép doanh nghiệp ứng tiền cho hạ tầng quốc gia, và cho phép người dân trả góp cho các khoản đầu tư này. Nhưng chính vì cách góp tiền ấy, mà nếu dự án BOT có sai phạm, nó sẽ trở nên rất nguy hiểm: những mất mát, nếu có, được tích cóp qua những đồng tiền lẻ, hàng triệu đồng tiền lẻ, những tờ 200 đồng mà thông thường, người ta thậm chí không để ý rằng mình đã đánh rơi. Cai Lậy trở thành một trường hợp cực đoan khi sự bất cập của nó quá dễ nhận ra với người dân, trạm thu phí án ngữ hai nhánh đường chứ không phải một. Lúc đó, mới có sự phản ứng, mới có 200 đồng trong chai nhựa, mới có dư luận và lời trần tình của cơ quan chức năng.
Pháp Vân - Cầu Giẽ vừa được Thanh tra Chính phủ kết luận có sự “bất hợp lý và bất thường”, trong đó tiêu biểu là việc nhà đầu tư chỉ rải thảm mặt đường nhưng thu phí tương đương với xây đường mới.
Những đồng 10.000, 20.000 đồng được rút ra khỏi ví trong chốc lát khiến người ta bực mình nhẹ. Và một cơ chế được thiết kế để rút hàng trăm nghìn, thậm chí cả triệu tờ tiền như vậy, khiến cho câu chuyện về con ếch trong nồi nước không bao giờ cũ. Con ếch cứ ngồi im trong nồi nước khi nhiệt độ tăng dần, đến khi hậu quả không thể cứu vãn được.
Những thiết kế “ếch trong nồi”, gây hậu họa lớn bằng hàng triệu món tiền nhỏ như thế này không hiếm. Ví dụ, sau mỗi giấy phép con, mỗi kiện hàng của doanh nghiệp sẽ chịu thêm một khoản phí nhỏ, hay một quãng chậm thông quan nào đó. Thiệt hại có thể lên đến hàng nghìn tỷ đồng. Nhưng tôi nhớ lại những lần mà một giấy phép con như thế ra đời: ngay lập tức doanh nghiệp đến gõ cửa báo chí.
Đại diện doanh nghiệp đến gặp tôi sẽ là một luật sư lịch thiệp, bằng cấp quốc tế. Vị này, với tốc độ diễn giải của một giảng viên đại học, sự dịu dàng của một nhân viên bán hàng, và sự cương quyết của một cảnh sát hình sự, chỉ trong vòng chục phút trải ra trước mặt tôi toàn bộ bức tranh, các phép tính, bao gồm thống kê thiệt hại. “Hoàng xem này” - họ nói, sau khi đã giảng đủ để một đứa trẻ lớp 9 hiểu về tính chất vấn đề. Và tôi hiểu luôn. Sau đó, họ đứng dậy và trả tiền cà phê bằng tiền chẵn, không cho vào chai nhựa.
Tất nhiên sẽ là một luật sư dịu dàng, vì các doanh nghiệp thì có hiệp hội của mình. Tất nhiên sẽ là những đấu tranh cương quyết, vì tính toán là sứ mệnh của doanh nghiệp. Người dân đi qua trạm thu phí BOT thì có thứ đó không? Họ không có Hiệp hội những người đi qua trạm BOT Cai Lậy hay Pháp Vân - Cầu Giẽ, và nếu có, nó cũng không thể so sánh được với Hiệp hội doanh nghiệp may mặc hay Phòng thương mại Công nghiệp Việt Nam.
Các tài xế thuộc nhiều thành phần, đi qua đường cao tốc với nhiều mục đích, sứ mệnh của đời họ cũng không phải là tính toán thiệt hơn với các dự án BOT, và hành động móc ví rút tiền của họ trở thành một chuỗi bức xúc đơn phương. Khác với doanh nghiệp, người dân sẽ cô độc nếu phải đối mặt với một thiết kế “móc túi”.
Người dân có ai để bảo vệ mình, ngoài chính bản thân và những tờ 200 đồng?
Các sai phạm trong dự án BOT giao thông, nếu có, nguy hiểm gấp bội các vụ tham nhũng chính sách khác: nó trở thành một vụ bẻ đũa từng chiếc, khi chủ đầu tư chỉ phải đối mặt lần lượt với hàng triệu người dân đơn lẻ khác nhau.
Cho dù dư luận phải cảm ơn những tài xế ở Cai Lậy, những người dù đúng hay sai đã xới tung lên bài toán BOT, không thể ca ngợi và coi họ là một điển hình. Các dự án BOT sẽ không thể được xem xét mang tính tình huống như thế. Người dân, cần một cơ chế bảo vệ khác.
Cơ chế đó do ai phụ trách? Và sẽ thế nào, nếu cơ chế bảo vệ người dân cũng vì một lý do nào đó, đã quyết định không hoạt động kể từ lúc lập dự án khả thi?
Những người sử dụng dự án BOT Pháp Vân - Cầu Giẽ, sẽ tiếp tục thì thầm với nhau về những cái tên. Nhưng họ sẽ không cho 200 đồng vào chai nhựa, cho dù kết luận thanh tra đã có, rằng nhiều khả năng họ đang bị bóc lột phi lý.
Sai phạm trong BOT nguy hiểm không chỉ vì nó dễ dàng lấy tiền lẻ, mà còn bởi thay vì một vấn đề, nó gieo hàng triệu vấn đề vào đầu từng con người đi qua. Những hoài nghi ấy - mang dáng dấp của một sự thất vọng với những người bảo vệ mình - sẽ được tích tụ qua năm tháng.
Và nó lớn lên thành cái gì, khi nồi nước đã đạt đến nhiệt độ sôi và người dân nhận ra rằng mình hóa ra đang bị “luộc”, họ sẽ phản ứng thế nào?
Đức Hoàng