Bà Ỷ Lan, tên thật là Lê Thị Yến (có sách ghi là Lê Thị Yến Loan, Lê Thị Khiết), là cô gái hái dâu, chăn tằm ở làng Thổ Lỗi, ngoại thành Thăng Long thời Lý (nay thuộc Gia Lâm, Hà Nội).
Cuốn Giản yếu sử Việt Nam ghi năm 1063, vua Lý Thánh Tông tuổi đã 40 nhưng vẫn chưa có con trai nối dõi nên cùng cận thần đi lên phía Bắc chùa Pháp Vân (tức chùa Dâu, nay thuộc huyện Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh) cầu tự.
Dọc đường, nhà vua thấy một thôn nữ đứng tựa vào gốc lan thản nhiên coi như không có chuyện gì khi vua đi qua nên lấy làm lạ, bèn cho mời đến trước xa giá để hỏi chuyện. Thấy nàng vừa xinh đẹp, ăn nói lễ phép, dịu dàng nên vua đưa vào cung làm cung phi, phong làm Ỷ Lan phu nhân.
Tượng Hoàng thái hậu Ỷ Lan ở chùa Linh Nhân Từ Phúc Tự tại Gia Lâm, Hà Nội. Ảnh: Panoramio |
Vào cung, Ỷ Lan miệt mài đọc sách, học hỏi, lại được vua cử người kèm cặp nên tiến bộ rất nhanh. Chỉ trong thời gian ngắn, bà đã hiểu biết uyên thâm về nhiều lĩnh vực khiến mọi người kinh ngạc và khâm phục.
Năm 1069, khi vua Lý Thánh Tông đi đánh Chiêm Thành ở phía Nam, vua đã tin tưởng giao quyền nhiếp chính cho Ỷ Lan. Bà được toàn quyền quyết định việc triều chính khi vua vắng mặt.
Đại Việt sử ký toàn thư nhắc chuyện khi vua đánh Chiêm Thành mãi không được, đem quân về đến châu Cư Liên thì nghe tin nguyên phi Ỷ Lan trị nước rất giỏi. Lòng dân cảm hóa vui vẻ, trong cõi yên tĩnh, tôn sùng Phật giáo, nhân dân gọi bà là Quan Âm. Lúc này vua nói: "Nguyên phi là đàn bà còn làm được như thế, ta là đàn ông thì được việc gì". Nói rồi vua cho quân quay lại đánh tiếp và giành thắng lợi.
Năm 1072, Lý Thánh Tông mất, thái tử Càn Đức mới 6 tuổi lên ngôi. Triều Lý không tránh khỏi rối ren. Nhưng khi Ỷ Lan trở thành Hoàng thái hậu nhiếp chính thì đất nước nhanh chóng ổn định. Bà vừa dạy vua lớn khôn thành tài, vừa cùng Lý Thường Kiệt và Lý Đạo Thành trông coi việc nước đạt nhiều thành tựu.
Năm 1077, khi nhà Tống đem quân xâm lược, Ỷ Lan đã huy động toàn dân đoàn kết, giành chiến thắng trước kẻ thù.