Từng là nơi nguồn quặng bạc làm giàu cho Đế chế Tây Ban Nha, Bolivia giành độc lập từ năm 1825. Tuy nhiên, quốc gia này cũng từng chứng kiến hàng loạt cuộc đảo chính, phản đảo chính, thường được thực hiện bởi quân đội và đại diện các tập đoàn khai khoáng xuyên quốc gia.
Ban đầu, đó là những công ty khai thác thiếc, song thiếc đến nay không còn là tài nguyên có giá trị ở Bolivia. Mục tiêu chính của các công ty xuyên quốc gia hiện nay chính là trữ lượng lithium khổng lồ ở Bolivia, theo Vijay Prashad, giám đốc Viện nghiên cứu Xã hội Tricontinental.
Bolivia tuyên bố sở hữu 70% trữ lượng lithium thế giới, nguồn nguyên liệu rất quan trọng đối với các loại xe điện, chủ yếu ở vùng Salar de Uyuni, khu vực có độ cao 3.600 mét trên mực nước biển và có lượng mưa lớn. Điều kiện tự nhiên ở đây không phù hợp để khai thác lithium như các khu mỏ ở Sa mạc Atacama của Chile và vùng Hombre Muerto của Argentina.
Hoạt động khai thác "vàng trắng" lithium ở Salar de Uyuni. Ảnh: National Geographic. |
Việc khai thác và xử lý lithium rất phức tạp, đồng nghĩa với việc Bolivia không thể tự lực phát triển ngành công nghiệp này và cần đến nguồn vốn đầu tư lớn cũng như dây chuyền công nghệ từ nước ngoài.
Khi Evo Morales và đảng của ông lên nắm quyền hồi năm 2006, ông đã nỗ lực giành lại quyền khai thác tài nguyên cho Bolivia. Ông không muốn nguồn tài nguyên rơi vào tay các công ty khai khoáng xuyên quốc gia, mà muốn chúng phục vụ lợi ích người dân Bolivia.
Chính phủ của Morales khi đó đã ngay lập tức tìm cách chấm dứt "hành vi trộm cắp" kéo dài hàng thập kỷ của các công ty khai khoáng xuyên quốc gia, giành lại quyền kiểm soát một số hoạt động khai thác của các công ty hàng đầu như Glencore, Jindal Steel & Power, Anglo-Argentine Pan Amerrican Energy và South American Silver (hiện là TriMetals Mining).
Lời hứa của Morales đã phần nào thành hiện thực khi tỷ lệ đói nghèo của Bolivia giảm mạnh và các chỉ số xã hội được cải thiện đáng kể. Việc quốc hữu hóa các nguồn tài nguyên cùng với việc sử dụng nguồn thu từ khai khoáng để đầu tư phát triển xã hội đã có vai trò quan trọng đối với sự phát triển của Bolivia.
Chính sách này của chính quyền Morales đã khiến nhiều tập đoàn khai khoáng xuyên quốc gia phẫn nộ và kiện Bolivia ra tòa.
Ngày 1/8/2012, chính quyền Morales ra Nghị định số 1308 cắt hợp đồng khai thác mỏ với South American Silver (TriMetals Mining). Công ty này đã kiện chính quyền Bolivia và đòi bồi thường, chính phủ Canada của Thủ tướng Justin Trudeau cũng gây áp lực lớn đối với Bolivia. Hồi tháng 8, TriMetals Mining đã đạt được thỏa thuận bồi thường 25,8 triệu USD với chính quyền Bolivia, khoảng 1/10 số tiền công ty này yêu cầu trước đó.
Năm 2007, Bolivia cũng ngừng hợp đồng khai thác quặng sắt ở El Muntun với tập đoàn Jindal Steel. Đến tháng 7/2012, Jindal Steel hủy hợp đồng và kiện ra tòa trọng tài quốc tế đòi bồi thường 100 triệu USD cho các khoản đầu tư của tập đoàn này. Năm 2014, Bolivia bồi thường 22,5 triệu USD cho Jindal Steel theo phán quyết của Phòng Thương mại Quốc tế có trụ sở tại Paris.
Chính quyền Morales cũng sung công ba cơ sở của công ty khai mỏ Glencore của Thụy Sỹ sau khi nhân viên công ty con của tập đoàn này đụng độ bạo lực với thợ mỏ.
Tập đoàn Pan American cũng kiện chính quyền Bolivia để đòi 1,5 tỷ USD tiền bồi thường đối với việc tịch thu cổ phần của tập đoàn này tại công ty khai thác khí đốt Chaco. Tuy nhiên, Bolivia chỉ phải bồi thường 357 triệu USD cho Pan American hồi năm 2014.
Theo ước tính năm 2014, Bolivia đã chi ra hơn 1,9 tỷ USD để bồi thường cho các nỗ lực quốc hữu hóa công ty tư nhân trong những lĩnh vực trọng điểm, trong khi GDP của nước này khi đó là 28 tỷ USD.
Tờ Financial Times khi đó cho rằng chiến lược của Morales không phải là không hợp lý. "Bằng chứng về sự thành công của mô hình kinh tế Morales là kể từ khi lên nắm quyền, ông ta đã mở rộng quy mô nền kinh tế lên gấp ba lần, đồng thời lập kỷ lục về dự trữ ngoại hối", tờ báo viết.
Bolivia gần đây nỗ lực thúc đẩy đầu tư vào khai thác lithium theo hướng có thể đem về lợi nhuận cho người dân trong nước. Cựu phó tổng thống Alvaro Garcia Linera còn cho rằng lithium sẽ là "nhiên liệu nuôi sống thế giới".
Tuy nhiên, chính sách quốc hữu hóa của chính quyền Morales và sự phức tạp về địa lý ở Salar de Uyuni đã khiến hàng loạt các công ty khai khoáng xuyên quốc gia phương Tây lần lượt từ bỏ. Các tập đoàn như Eramet (Pháp), FMC (Mỹ), và Posco (Hàn Quốc) đều không thể đạt được thỏa thuận với Bolivia, do vậy họ đã lựa chọn hợp tác với Argentina.
Morales tuyên bố trong mọi hoạt động khai thác lithium, công ty khai khoáng quốc gia Comibol và công ty lithium quốc gia Yacimientos de Litio Bolivianos (YLB) của Bolivia đều phải có vai trò là những đối tác ngang bằng.
Năm 2018, công ty ACI Systems của Đức đã đạt được một thỏa thuận khai thác lithium với Bolivia, nhưng sau các cuộc biểu tình bùng nổ ở Salar de Uyuni, Morales đã hủy thỏa thuận vào ngày 4/11.
Cả Tesla (Mỹ) và Pure Energy Minarals (Canada) đều cho thấy sự quan tâm đặc biệt tới việc khai thác lithium ở Bolivia, nhưng không thể đạt được thỏa thuận dưới thời chính quyền Morales.
Tổng thống Bolivia Evo Morales trong một sự kiện ở thủ đô La Paz đầu tháng 11. Ảnh: AFP. |
Vì không thể đạt được thỏa thuận với các công ty phương Tây, Morales đã quyết định hợp tác với Trung Quốc để khai thác nguồn "vàng trắng" này. Các công ty Trung Quốc như Tập đoàn TBEA và Tập đoàn Kỹ thuật Máy móc Trung Quốc đều đã ký thỏa thuận khai thác với YLB.
Tập đoàn lithium Tianqi, đang hoạt động tại Argentina, cũng được cho là sẽ có một thỏa thuận với YLB. Cả các nhà đầu tư Trung Quốc và công ty lithium của Bolivia đều thử nghiệm các phương thức mới nhằm vừa khai thác hiệu quả lithium, vừa chia sẻ lợi nhuận từ hoạt động này.
Theo chuyên gia Prashad, điều này đã đẩy Bolivia vào một cuộc "Chiến tranh Lạnh mới" giữa Trung Quốc và phương Tây, đồng thời khiến chính quyền Morales trở nên "dễ bị tổn thương".
Morales tuyên bố từ chức hôm 10/11 sau khi quân đội ngừng ủng hộ ông trước sức ép của người biểu tình. Ông phải tới Mexico tị nạn, trong khi chính phủ lâm thời được lập ra sau đó bắt đầu thực thi các chính sách thân phương Tây nhiều hơn. Ngay sau khi Morales từ chức, giá cổ phiếu của tập đoàn xe điện Tesla đã tăng 2,63%.
Quốc Hưng (Theo CommonDreams)