Sự việc xảy ra hồi tháng 10 là dấu hiệu rõ ràng nhất cho thấy sự cũ nát và nguy hiểm của mạng lưới điện ở Nga, cùng yêu cầu cải tổ ngành này.
Chính phủ đang nỗ lực thúc giục quốc hội thông qua một dự luật, nhằm xây dựng ngành điện trong sạch và hiệu quả. Những người cổ súy luật này hy vọng nó sẽ có hiệu lực trong năm nay. Tuy nhiên, khi phái phản đối đang tìm cách sửa đổi dự thảo và hai cuộc bầu cử sắp tới gần, có lẽ luật sẽ không được ban hành sớm hơn năm 2004. Đối tượng chính của luật này là một trong những công ty điện lực lớn nhất thế giới, đồng thời là xương sống của kinh tế Nga.
Theo kế hoạch nói trên, trước khi nới lỏng kiểm soát về giá, người ta sẽ chia nhỏ Hệ thống Năng lượng quốc gia (UES) - hãng có cổ phần ở 72 công ty điện lực khu vực, 37 nhà máy điện trên toàn liên bang, và sở hữu số dây dẫn có thể quấn 60 vòng quanh trái đất. Hãng chịu trách nhiệm thắp sáng hầu hết các ngọn đèn ở 11 múi giờ của toàn nước Nga. Người chủ trương cải tổ UES là Anatoly Chubai, một nhân vật theo đường lối cải cách và tư nhân hóa, từng bị chỉ trích mạnh mẽ hồi giữa những năm 90 do bán rẻ các công ty nhà nước cho những tỷ phú đầu cơ chính trị.
Ở một đất nước mà mỗi gia đình 3 người có mức thu nhập trung bình hằng tháng 150 USD, chi cho điện hết 6 USD, thì việc người dân lo ngại giá điện tăng khi nhà nước thôi kiểm soát ngành năng lượng này là điều dễ hiểu. Còn tư bản nước ngoài coi đây là sự kiểm tra các cam kết tạo điều kiện cho đầu tư của chính phủ.
Trạm điện số 13 xấu số của St Petersburg, nơi Chubai bắt đầu sự nghiệp của một nhà kinh tế, được xây dựng từ thập kỷ 20 của thế kỷ trước. Các trạm trung chuyển của nó cũng già cỗi như vậy, với những cỗ máy han gỉ đang gồng mình làm việc. Cũng trong thành phố này, nhà máy nhiệt điện Tháng 10 Đỏ, xây dựng năm 1922, có thể trở thành một bảo tàng tốt. Phòng điều khiển rộng mênh mang của nhà máy gắn những tấm đá cẩm thạch khắc chân dung Lenin và câu nói của ông: “Chủ nghĩa cộng sản là tinh thần Xô viết cùng điện khí hóa đất nước”. Nhà máy này từng cung cấp điện cho thành phố trong 900 ngày bị phát xít Đức bao vây. Ngay cả khi đạn pháo Đức bắn vào bên trong nhà máy, nó vẫn hoạt động, nhưng dùng gas thay cho than.
Cả nhà máy và trạm điện đều đã được lên kế hoạch sửa chữa. Các quan chức của Lenenergo, công ty điện lực St Petersburg, cho biết trạm 13 sẽ được đại tu trong năm tới, còn nhà máy điện được thay thế thiết bị toàn bộ.
Tuy nhiên, việc tái thiết đòi hỏi tiền - và trong hoàn cảnh hiện tại, tiền dẫn đến những cuộc mặc cả. Giá điện của Lenenergo được quy định bởi hội đồng năng lượng địa phương, chịu sự kiểm soát của chính quyền.
UES hy vọng thu hút vốn nước ngoài bằng cách tạo ra 10 công ty bán buôn điện và một mạng lưới phân phối, đồng thời từ bỏ cơ chế dọc quản lý các công ty điện lực địa phương. Cổ đông mới sẽ nhận được phần ở các công ty này theo tỷ lệ vốn hiện có ở UES.
Theo kế hoạch trên, việc bỏ quản lý giá điện sẽ diễn ra năm 2005, với một vài hạn chế không đáng kể về giá ở thị trường bán lẻ. Giám đốc Lenenergo nhận định rằng tiền của các nhà đầu tư sẽ an toàn hơn nếu giá điện được quyết định bởi thị trường. Tuy nhiên, cho đến nay kế hoạch cải tổ mới chỉ trên giấy, khiến giới kinh doanh lo lắng.
Các cổ đông nhỏ của UES tố cáo Chubai đang bán tháo cổ phần của hãng bằng những giao dịch đáng ngờ. Tháng 9 vừa rồi, giá cổ phiếu UES đã giảm một nửa so với hồi đầu năm, nhưng sau đó lại hồi phục khi Chubai tuyên bố ngừng bán ra.
William Browder, giám đốc một quỹ đầu tư chủ trương chống chiến dịch của Chubai nhằm thôn tính các cổ đông nhỏ, nhận xét rằng việc ngừng bán tài sản chẳng có ý nghĩa gì hết. Ông đơn cử trường hợp Hội đồng quản trị UES cho bán một nhà máy điện mà trong đó, các cổ đông nhỏ kết luận rằng họ bị lừa dối. Nguyên do là chính chủ nhà máy được bán lại là thành viên hội đồng của công ty đứng ra mua. Còn UES tuyên bố thương vụ trên là hợp pháp bởi nó được thực hiện trước lệnh tạm ngừng bán tài sản.
Browder đã yêu cầu chủ tịch hội đồng quản trị của UES là Alexander Voloshin đưa ra những thay đổi trong điều lệ công ty nhằm xiết chặt quản lý. Voloshin chấp thuận ý kiến này.
Một chính trị gia nổi tiếng của Nga, ông Grigory Yavlinsky, bình luận: “Sau những vụ giao dịch này, tình trạng độc quyền sẽ còn cao hơn nữa, đặc biệt là ở các địa phương. Nó đồng nghĩa với mức giá điện tăng cao… Nó sẽ dẫn đến sức ép trong các cuộc bầu cử. Đây là một bước củng cố hệ thống chính trị mà trong đó chỉ một vài nhân vật thâu tóm quyền lực”.
Duma Nga đã thông qua kế hoạch cải tổ UES, tuy nhiên, bước đi pháp lý tiếp theo đã bị đình hoãn hai lần mà chưa biết khi nào tiếp tục. Nhiều khả năng, hãng điện lực lớn nhất của Nga phải đợi tới sau cuộc bầu cử quốc hội 2003 và bầu tổng thống 2004, bởi không ai muốn động chạm đến vấn đề gai góc này trong những thời điểm nhạy cảm.
“UES đã bước một chân qua cầu, còn một chân nữa. Không thể duy trì mãi tình trạng này được. Số phận của UES cần phải được quyết định - hoặc tiến hoặc lùi. Nếu không, hậu quả đối với người dùng sẽ là khôn lường”, Chubai nhận định.
Trở lại với Tháng 10 Đỏ, Phó giám đốc nhà máy Vyacheslav Shumilov bày tỏ hy vọng việc cải tổ sẽ giúp tăng năng suất điện, đồng thời thừa nhận rằng ông không hiểu nhiều về chi tiết của kế hoạch cải cách. “Chúng tôi chỉ biết cho máy phát chạy thôi”.
T. Huyền (theo AP)