Chuyện kể khi thuộc hạ nói với danh tướng Carthage Hannibal của thành Carthage (Tunisia vùng Bắc Phi) ông không thể đưa voi qua dãy Alps được, ông trả lời: "Aut inveniam viam aut faciam" ("Ta sẽ tìm được một cách hoặc sẽ tạo ra một cách"). Câu nói bất hủ trở thành tôn chỉ cho những ai không thừa nhận có điều gì đó là bất khả thi. Tất cả bước ngoặt, những chuyển biến lớn lao trong lịch sử nhân loại đều ít nhiều liên quan tới những kẻ dám dấn thân, không chịu lùi bước trước mọi khó khăn, trở ngại. Một trong những biến chuyển lớn lao nhất trong lịch sử di cư của con người, công cuộc thực dân hóa châu Mỹ, không phải là ngoại lệ. Nhìn vào bản đồ và cơ cấu dân cư của châu Mỹ ngày nay, người ta nghĩ ngay tới một cái tên tạo cú hích đầu tiên để toàn bộ công cuộc đó khởi động: Christopher Columbus.
Bìa sách "Columbus, bốn chuyến hải hành". |
Columbus là ai, và quan trọng hơn thế, là con người như thế nào? Tất nhiên, ngày nay không còn ai nghiêm túc gọi ông là "người tìm ra châu Mỹ" nữa, trừ khi là để cung cấp một câu trả lời giản lược dễ hiểu cho một cô bé hay một cậu bé đang chập chững những bước đầu tiên trong quá trình tìm hiểu về lịch sử thế giới. Chúng ta vẫn hay gọi Columbus là "nhà thám hiểm", "nhà hàng hải"...
Suốt năm thế kỷ qua, có không biết bao nhiêu giai thoại được thêu dệt nên quanh nhân vật trứ danh này, đến nỗi thật khó phân biệt rạch ròi đâu là sự thật, đâu là hư cấu về ông. Tất nhiên, câu trả lời khả tín nhất chỉ có thể tìm ra được từ việc tìm hiểu thật kỹ lưỡng, có hệ thống và khoa học những tư liệu trực tiếp liên quan tới Columbus, nhất là những chuyến hải hành về phía tây của ông, những chuyến đi đã giúp tên tuổi của ông lưu lại trong lịch sử.
Laurence Bergreen đã làm theo cách đó trong cuốn sách Columbus, bốn chuyến hải hành (1492- 1504). Từ những ghi chép của Columbus và của những người đồng hành với ông, các biến cố diễn ra trong bốn chuyến hải hành của Columbus được tái hiện bằng dữ liệu tổng hợp từ nhiều góc nhìn, tạo nên một "không gian ba chiều" trên các trang sách để mỗi độc giả có thể tìm thấy trong đó những gì họ tò mò về nhà hàng hải. Chân dung Columbus xuất hiện ở đây sống động và đậm chất đời thường, với đủ mọi cung bậc tính cách nhiều khi mâu thuẫn nhau, đủ sắc màu sáng tối của một con người bình thường.
Tác giả Laurence Bergreen xua tan ánh hào quang hoàn hảo về một người hùng khao khát tìm hiểu, khám phá vì khoa học, vì những lý tưởng cao cả. Columbus trước hết là một kẻ phiêu lưu không cam phận, được thúc đẩy bởi tham vọng mãnh liệt muốn giành lấy một địa vị, và quan trọng hơn thế là một gia tài. Trở thành một kẻ phiêu lưu, dấn thân vào những cuộc phiêu lưu đầy bất trắc là con đường duy nhất mở ra cho Columbus để lập thân. Châu Âu thời đó chẳng thiếu những kẻ phiêu lưu, song điều khiến Columbus khác biệt là hiếm có kẻ phiêu lưu nào được trang bị kỹ càng về hiểu biết, kỹ năng cần thiết cho chuyến dấn thân cũng như có được quyết tâm sắt đá, bướng bỉnh đến cố chấp như ông. Nếu như Hannibal làm đúng như lời ông nói, "tìm ra một cách hay tạo ra một cách" để đưa voi qua dãy Alps, Columbus cũng kiên định chẳng kém trong cuộc hành trình đầy gian truân để đến với miền đất hứa "Châu Á" nằm khuất sau đường chân trời phía tây của đại dương.
Có những điều về Columbus mãi mãi là bí ẩn. Chẳng hạn như việc ông biết rõ đến đâu về mức độ khả thi của việc vượt đại dương về phía tây tới châu Á. Liệu ông có thực sự là một kẻ kém cỏi về hiểu biết địa lý như một số tác giả đã nghĩ hay không, hay đó chỉ là cách để Columbus kín tiếng giữ riêng cho mình cơ hội có một không hai nhằm đạt giàu sang? Những nỗ lực quyết liệt, bướng bỉnh đến ngạo mạn của ông trong đòi hỏi quyền lợi về vùng đất mới mà ông "khám phá" khi đã thành công trong những chuyến hải hành đầu tiên khiến người ta có lý do để ngờ về điều đó. Những đóng góp của Columbus cho hiểu biết về địa lý của con người phải chăng chỉ là một hệ quả thứ yếu, một "tác dụng phụ" của cuộc tìm kiếm giàu sang, địa vị. Phải chăng Columbus cũng chỉ là một conquistador (kẻ chinh phạt) nữa như Hernan Cortes hay Francisco Pizzaro sau này? Có thể lắm. Bởi mọi kỳ tích có thực đều do những con người đầy rẫy khiếm khuyết tạo nên, và Columbus cùng chuyến hải hành liều lĩnh về phía tây của ông cũng không phải là ngoại lệ.
Di sản Columbus để lại bởi thế cũng đầy tranh cãi. Những chuyến hải hành của ông mở ra kỷ nguyên khám phá với đội ngũ những nhà hàng hải ngày càng đông đảo không ngớt nối nhau ra khơi, khám phá chân trời mới cho tới khi toàn bộ các vùng lục địa và đại dương của địa cầu đã được biết hết. Khám phá của Columbus cũng khởi đầu cho những biến cố khiến quyền lực trên đại dương rơi hẳn vào tay các quốc gia châu Âu, khởi đầu cho quá trình thực dân hóa của người Âu tại các lục địa khác. Dù Columbus có ngờ trước được hệ lụy này hay không, chuyến hải hành và khám phá địa lý của ông cũng mở ra một trang tối tăm, bi thảm không thể đảo ngược cho những tộc người bản địa sống trên lục địa châu Mỹ.
Bên cạnh những mảng tối, cuộc đời đầy biến động của Columbus, nếu không phải là một bản anh hùng ca, chắc chắn vẫn là một câu chuyện cuốn hút những ai đang tìm nguồn cảm hứng nuôi dưỡng nhiệt huyết trên con đường lập nghiệp. Câu chuyện chẳng hề mới, bởi chính Columbus cũng được truyền cảm hứng từ Marco Polo, một người sống trước ông hơn hai thế kỷ.
Tương lai sẽ chứng kiến những bước ngoặt mới của loài người, những bước ngoặt có thể không hoàn toàn tốt đẹp nhưng hy vọng về cơ bản là tích cực, được tạo nên bởi những kẻ phiêu lưu bướng bỉnh, không khoan nhượng, không chùn bước. Những kẻ luôn cháy bỏng nhiệt huyết, nghị lực một cách lạnh lùng, và kiên định với niềm tin: "Audentes fortuna iuvat" (Tạm dịch: "Vận may đứng về phía kẻ nào táo bạo").
Lê Đình Chi