Xã hội lên tới định điểm của sự thịnh vượng từ năm 3.000 tới 1.800 trước Công nguyên, với những công trình kim tự tháp và hệ thống tưới tiêu phức tạp. Những gì tìm thấy đã làm lung lay quan điểm rằng sự khai hoá vùng Andes bắt nguồn từ bờ biển.
"Quy mô và sự phức tạp của những công trình này chưa từng được biết tới ở bất cứ đâu trên Tân thế giới vào thời điểm đó", Jonathan Haas, Giám đốc nhân chủng học tại Bảo tàng Field ở Chicago, phát biểu. "Mô hình văn hoá xuất hiện ở khu vực nhỏ bé này vào thiên niên kỷ thứ 3 trước Công nguyên sau này đã trở thành nền móng cho sự hưng thịnh văn hoá kéo dài 4.000 năm ở các vùng khác trên dãy núi Andes".
Nền văn minh đặc trưng với những kim tự tháp bằng đá, những công trình nghi lễ to lớn và ngành nông nghiệp trải rộng trên 3 thung lũng lộng gió ở vùng Norte Chico ở Peru. Có khoảng 20 khu dân cư riêng rẽ, dường như luôn cạnh tranh với nhau để tạo ra những công trình kiến trúc ấn tượng nhất - có nơi xây toà tháp cao tới 26 m. Họ thậm chí còn có tôn giáo riêng.
"Những người này có thể đã có một hệ thống tín ngưỡng có tổ chức. Các vật thể tìm thấy đã chứng tỏ điều này, như những bức tượng nhỏ hình người", Winifred Creamer, nhà nhân chủng học tại Đại học Northern Illinois, Mỹ, nhận định.
Xã hội cổ đại này còn có sự tương trợ mật thiết với những cộng đồng cư dân ven biển gần đó. Người dân tại vùng Norte Chico trồng bông và trao đổi với người dân ven biển để lấy cá. Ngược lại, dân chài lại dùng bông để làm lưới bắt cá.
Các nhà khảo cổ từ lâu đã biết tới những cộng đồng ven biển ở Peru. Họ là những nhóm làng chài đơn sơ. Từ trước tới nay, các học giả cho rằng họ đại diện cho nền văn minh đầu tiên ở Nam Mỹ. Nhưng việc phân tích carbon phóng xạ đã cho thấy vùng đất nội địa ở Norte Chico cũng lâu đời như những vùng định cư ven biển, điều này buộc các chuyên gia phải đánh giá lại quan điểm rằng mọi nền văn minh cổ đại đều bắt nguồn từ biển.
"Ở Norte Chico, con đường khai hoá văn minh ở vùng Andes phân chia từ một xã hội săn bắt hái lượm thô sơ thành một mô hình tổ chức xã hội chính trị phức tạp hơn rất nhiều", Alvaro Ruiz tại Đại học Northern Illinois nói. "Với thông tin mới này, chúng tôi cần phải suy nghĩ lại ý tưởng về sự phát triển kinh tế, xã hội văn hoá của thời kỳ đầu trong sự khai hoá văn minh ở Peru và cả Nam Mỹ".
Sau năm 1.800 trước Công nguyên, khi những vùng định cư bị bỏ hoang, có thể người Norte Chico đã di chuyển tới những vùng khác của Peru, mang theo sự văn minh và tiến bộ cùng họ.
"Có thể họ đã mang theo kỹ thuật tưới tiêu lên phía bắc và sâu xuống phía nam tới những vùng mà mang lại năng suất cao hơn", Creamer nói. "Điều thú vị là ở thung lũng Casma, ở ngay phía bắc, còn có những kim tự tháp cao hơn, và đó chính là một sự kiện văn hoá lớn tiếp theo".
Giáo sư Creamer tin rằng có thể những nền văn hoá Andes lớn khác, như nền văn minh Chavin, phát triển vào 3.000 năm trước, bắt nguồn từ con cháu người Norte Chico, hoặc đã bị ảnh hưởng bởi họ.
Tuy nhiên vẫn còn những tranh cãi về việc liệu xã hội Norte Chico đã thực sự được coi là một nền văn minh. Những nhà khoa học khác nhau có định nghĩa khác nhau về thế giới, và người Norte Chico nằm ngoài định nghĩa của một số người.
"Một số cho rằng đó không phải là một nền văn minh. Họ có quá ít tác phẩm nghệ thuật và tạo vật. Và nếu nền văn minh cần sự đô thị hoá - thì chúng ta chưa biết những khu vực này đã được coi là trung tâm đô thị chưa", Creamer nói.
Nhưng cho dù định nghĩa là thế nào, Creamer và nhóm của mình cũng vui mừng vì đã phát hiện ra những di tích lịch sử này trước khi nó bị phá hoại bởi nền văn minh hiện đại.
Minh Thi (theo BBC)