Kiên có diện mạo mới khiến tôi buồn cười. Áo sơ mi sáng lóa may đo thêu chữ K ở măng-séc điệu kinh khủng, bộ vest màu ghi cứng đơ.
Chắc nó còn đang tập phong cách đại gia. Tài xế mở cửa, cậu chàng leo lên chiếc Land Cruiser đen còn bị vấp mũi giày chỗ bậu cửa. Lần đầu tiên Kiên đi ô tô tới tận văn phòng đón tôi ăn trưa. "Sao mà xịn thế", tôi soi từ mái tóc xuống đôi giày mũi nhọn hoắt của thằng bạn thân hồi đại học, "kể đi". "Chỉ nói chuyện chơi để biết thôi đấy. Chuyên gia, hổ báo chúng mày, ếch lắm", vẫn cái giọng trêu ngươi mấy bài báo của tôi với vẻ hả hê.
Nó bảo, giờ CEO rồi, khu công nghiệp, hơn 200 nhân viên, gần 500 hecta, "không úi xùi được". Đâu rồi thằng Kiên mới bập bẹ tìm hiểu về ngành tài chính, lôi tôi lên tận Tràng Tiền mua mấy tờ báo cũ của nước ngoài. Kiên làm trong công ty đầu tư sân sau của ông chủ - một cổ đông cỡ trung của ngân hàng cổ phần - học và sáng tạo theo cách ông ấy muốn. Tỉnh T năm ấy xây dựng chiến lược tăng trưởng kèm theo quy hoạch mới, trải thảm gọi nhà đầu tư, chuyển đổi mục đích sử dụng một số khu đất để công nghiệp hóa tỉnh nhà.
Kiên vốn đi lại với một số cán bộ tỉnh trước đó nên bay vào trong Nam ngay. Gọi là đấu thầu nhưng chỉ là hình thức, thực ra là tỉnh thu hồi gấp hàng trăm hecta đất nông nghiệp ở một huyện kề trung tâm giao cho công ty với giá chỉ bằng 1/3 thị trường.
Dự án Kiên trình bày với họ rất khả thi. Một khu công nghiệp hiện tại sẽ mọc lên. Thị trường - khách thuê thì đấy rồi, bí kíp công nghệ chỉ cần bê mô hình nơi khác về cài đặt. Cái quan trọng nhất là vốn nóng để sau đấu thầu phải nộp tiền vào ngân sách luôn, lấy đất sạch về.
Ông chủ Kiên làm thế nào mà giá bỏ thầu hơn 1.000 tỷ đồng, hôm sau cậu nhận được tiền từ ngân hàng luôn. Giải ngân xong, doanh nghiệp nhận lại ngay đặt cọc của các khách hàng thuê đất, nhà xưởng với giá gấp mấy lần vốn ban đầu. Tính ra, họ coi như mua khu công nghiệp chỉ cách TP HCM chưa đầy 100 km với giá 0 đồng. Kiên nghiễm nhiên thành CEO quản lý nó, "Đấy, cái chính là phải được việc".
Chúng tôi đang ăn sushi thì ông chủ Kiên gọi, bảo chiều có phó văn phòng tỉnh ghé thăm, nhớ chu đáo. Kiên vâng dạ liên tục, chưa kịp bỏ miếng cá hồi vào miệng, điện thoại của hắn lại đổ chuông. Trước khi thả tôi về lại văn phòng, cậu còn kịp chia sẻ, chỉ khổ cho những công ty chưa đủ lọc lõi, ít quan hệ, nóng lòng mở rộng đầu tư. "Đầy ông còn lâu mới biết, làm giàu không khó nhưng phải có cách, nhiều đại gia đất ấy, có phải vốn của họ đâu".
"Làm giàu không khó" là cụm từ của những ai biết cách mua rẻ bán đắt. Đó có thể là dự án hạ tầng hay công nghiệp trọng điểm địa phương đã chốt trong quy hoạch, cần xây dựng nhanh theo nhiệm kỳ lãnh đạo nào đó; những dự án nhóm C (nhóm nhà nước không cần nắm giữ) cần thoái vốn theo kế hoạch hàng năm, một khu đất vàng đô thị được định giá thấp, một cánh đồng chuẩn bị có đường cao tốc rạch đôi, hay một khu đất được nhà nước quy hoạch phát triển như ở ba địa điểm được đề xuất làm đặc khu kinh tế.
Kiểu làm giàu đó được những nhà kinh tế thế kỷ 19 gọi là "tìm kiếm địa tô". Địa tô không mang lại giá trị gia tăng cho nền kinh tế, nhưng cũng không xấu. Mọi khôn ngoan và nhanh nhạy trong kinh doanh đều xứng đáng được tưởng thưởng. Vấn đề là sự khôn ngoan để kiếm lời nhanh từ đất luôn có xu hướng đi liền với mối quan hệ kém minh bạch với một số cơ quan công quyền - bên nắm quy hoạch và đặc biệt có quyền thoái vốn hay thu hồi đất. Sự bùng nổ của ngành bất động sản, vì vậy, thường đi liền với chủ nghĩa thân hữu nhà nước: doanh nghiệp bắt tay với quan chức tha hóa để tìm đặc lợi.
Việc thu hồi đất để "phát triển kinh tế - xã hội vì lợi ích quốc gia, công cộng" là nội dung Điều 62, Luật Đất đai năm 2013. Đây là một trong những điểm được bàn cãi nhiều nhất như một điểm nghẽn chính sách của luật Đất đai, vốn được Quốc hội ban hành và sửa đổi bốn lần kể từ năm 1987.
Với những khu đất "sạch" - không có tranh chấp hay thuộc về doanh nghiệp nhà nước - việc thu hồi thường diễn ra trôi chảy, như dự án bạn tôi đã nhận được. Xét cho cùng, dù trên danh nghĩa là "ông chủ" của đất công, người dân sẽ không phản ứng gì thái quá với "tham nhũng đất" bởi không có quyền lợi trực tiếp. Nhưng khi nhà nước lấy danh nghĩa "phát triển kinh tế - xã hội" để thu hồi đất của người dân, thì câu chuyện lại hoàn toàn khác. "Thu hồi", xét về mặt ngôn từ, mang tính chất cưỡng chế và tiêu cực.
Vấn đề không chỉ nằm ở cách dùng từ. Nhà nước phụng sự người dân, do đó việc can thiệp vào quyền sở hữu tài sản cần được hạn chế tối đa. Việc nhà nước đứng ra lấy đất của dân và giao lại cho doanh nghiệp, dù là "vì phát triển kinh tế - xã hội, vì lợi ích quốc gia, công cộng" vẫn mâu thuẫn với mục đích phụng sự cơ bản. Bởi nếu một khu đô thị, khu công nghiệp, khu kinh tế của một doanh nghiệp lớn mang lại lợi ích, thì những cửa hàng tạp hóa, cơ sở kinh doanh nhỏ lẻ, hay ruộng lúa cũng mang lại lợi ích. Ưu tiên lợi ích của nhóm này hơn các nhóm khác là cách đối xử không công bằng và dễ đẩy đến xung đột xã hội.
Khi lợi ích của hai nhóm - nhà đầu tư và người dân - mâu thuẫn, thì phải để cho họ tự xử lý và thỏa thuận với nhau. Nếu mức giá thu mua quá cao, nhà đầu tư sẽ tự cân nhắc và đưa ra quyết định dựa trên triển vọng lợi nhuận của mình. Sự can thiệp của nhà nước vừa gây bất công, vừa tạo ra tín hiệu giả về hiệu quả của dự án, khi chính quyền "bao cấp" một phần bằng việc áp mức giá giải phóng mặt bằng thấp hơn mức thực tế.
Sẽ không ai chấp nhận bị "thu hồi" đất với mức giá bèo bọt theo quy định của nhà nước, để rồi doanh nghiệp bán lại với chênh lệch lên đến cả trăm lần. Kể cả khi giá "thu hồi" được tính theo giá "thị trường", thì thực tế mức giá thị trường đó là do người mua (doanh nghiệp) và người bán (người dân) quyết định. Mọi cách tính toán khác đều không hoàn hảo và như thực tế, đã đem tới rất nhiều tranh chấp.
Thêm vào đó, thẩm quyền quy định thu hồi đất để phát triển kinh tế - xã hội theo Điều 62 đã được giao xuống cấp tỉnh. Nó đang ban cho chính quyền địa phương quá nhiều quyền lực, "dễ dẫn đến lạm quyền, làm hỏng cán bộ" như chia sẻ của một lãnh đạo Quốc hội hai năm trước. Số cán bộ từ cao xuống thấp ngã ngựa bởi sai phạm liên quan đến đất đai tăng mạnh trong vài năm qua.
Để không "làm hỏng cán bộ" và tạo ra tình trạng bất công chính sách, tôi cho rằng Luật Đất đai sửa đổi lần tới chỉ nên gói gọn quyền thu hồi đất phục vụ mục đích an ninh - quốc phòng, hoặc khi có hành vi vi phạm pháp luật về đất đai. Một nhà nước càng phát triển thì càng phải giảm can thiệp vào các hoạt động dân sự thông thường. Những mảnh đất đang thuộc quyền quản lý của nhà nước - như những nhà máy sắp di dời - cần được ưu tiên cho không gian công cộng. Suy cho cùng, mục đích phát triển kinh tế cũng là để tạo ra thịnh vượng chung cho toàn thể nhân dân. Sự giàu có đi kèm với bất mãn và bất bình đẳng xã hội không phải là thứ đáng mong muốn.
Để đi nhanh, chính quyền có thể đi một mình. Nhưng để đi xa, chính quyền luôn cần sự đồng hành của dân.
Nguyễn Khắc Giang