Các loại nhạc cụ của người Dao như chiêng, trống, kèn pí lè đều bắt nguồn từ cuộc sống dân dã gắn liền với thiên nhiên, núi rừng. Tại vùng núi Mẫu Sơn, âm thanh trầm bổng từ tiếng kèn pí lè đã gắn liền với đời sống tinh thần của người Dao Lù Gang từ bao đời nay.
Kèn pí lè được người Dao Lù Gang coi như báu vật, thường sử dụng vào những dịp lễ hội truyền thống, lễ cúng thần lúa, thần rừng, cầu may, cưới hỏi, lễ Tết… Hơn 40 năm gắn bó với loại nhạc cụ này, ông Triệu Sáng Lỉ (62 tuổi, xã Công Sơn, Cao Lộc, Lạng Sơn) cho biết tập thổi kèn pí lè từ khi bắt đầu học nghề thầy mo. Để thổi kèn, ông phải học đi học lại hàng chục lần mỗi bài, mất khá nhiều thời gian mới nhớ được âm vực, trường độ.
Theo quan niệm của người Dao Lù Gang tại vùng núi Mẫu Sơn, sau ngày 15 tháng Giêng, kèn pí lè chỉ được thổi vào các dịp lễ, Tết, cưới hỏi... Ảnh: Hồng Vân |
Theo phong tục, kèn pí lè được người dân thổi nhiều nhất vào 15 ngày đầu năm mới, từ mùng 1 tháng Giêng cho tới hôm rằm. Sau những ngày này, chỉ khi nhà có việc như ma chay, cưới xin, ngày lễ... mới đem kèn ra dùng, không phải muốn dùng bất cứ lúc nào cũng được.
Kèn pí lè gồm 3 phần là đầu thổi, thân kèn và loa kèn. Đầu thổi là ống đồng nhỏ nối liền với thân kèn. Thân kèn làm bằng ống gỗ tròn hình trụ đục rỗng, dài khoảng 30-40 cm chia làm 10 đốt, mỗi đốt được dùi lỗ nhỏ hình tròn, tạo thành sự phân chia giữa các gờ. Trong đó, 7 đốt ở giữa được dùi lỗ nhỏ phía trước có thể phát ra âm thanh, khoảng cách bố trí đều nhau tạo thành một hàng dọc. Loa kèn làm bằng lá đồng mỏng, uốn thành hình chóp cụt, dài 10 cm, đường kính 12 cm, đầu nhỏ của loa nối liền với thân kèn.
Trong lễ nhảy lửa, tiếng kèn pí lè cổ vũ thầy nhảy lửa thực hiện nghi lễ của dân tộc. Ảnh: Hồng Vân |
Âm thanh của kèn pí lè vang lên lúc khoan thai, lúc dìu dặt, khi như tiếng suối chảy, khi lại tựa giọng chim hót. Kỹ thuật quan trọng nhất người bắt đầu học kèn phải nắm là cách nín hơi, nhả hơi và giữ hơi. Lấy hơi từ đằng mũi, đẩy hơi ra miệng thông qua đầu thổi tác động vào những lỗ nhỏ trên thân kèn.
“Học kèn pí lè rất khó, muốn lấy hơi tốt chúng tôi chặt ống tre, nứa nhỏ cắm xuống chum nước rồi tập thổi hơi qua đó. Phải làm sao cho bong bóng thổi lên đều nhau, 5 phút, 10 phút hay 20 phút cũng không bị đứt hơi thì mới học tiếp được”, ông Lỉ chia sẻ.
Do kỹ thuật thổi kèn phức tạp nên có người chỉ học được nửa chừng đã dừng lại không theo hết. Kèn pí lè có thể thổi được 72 giai điệu, đòi hỏi người học luôn giữ trong lòng niềm đam mê, kiên trì. Cách truyền dạy theo lối truyền thống người đi trước thực hiện, người đi sau làm theo cho đến bao giờ thuần thục thì mới chuyển qua học các giai điệu khác.
Những âm thanh dìu dặt, réo rắt, nỉ non, trầm bổng được thực hiện bằng cách phối hợp giữa thổi hơi và các ngón bấm trên thân kèn. Tùy vào nội dung mỗi nghi lễ mà người thổi kèn sử dụng các giai điệu cho phù hợp.
Người con trai thổi kèn pí lè hay sẽ có nhiều cô gái yêu mến. Ảnh: Hồng Vân |
Kèn pí lè còn được sử dụng như phương tiện giao duyên của trai gái người Dao. Ông Triệu Sáng Sình (46 tuổi, xã Công Sơn) cho biết thời trẻ, trong các đám cưới tiếng kèn của ông thu hút hàng chục ánh mắt ngưỡng mộ của các cô gái. “Nghe tiếng kèn của tôi, con gái thích lắm, tiếng kèn ngày cưới vui tươi, rộn rã gồm các giai điệu đưa, đón dâu, ra cửa, đi đường, lạy tổ tiên... Có khi vui quá mà thổi cả buổi cũng không cảm thấy mỏi mệt. Ra về, được chủ nhà biếu cho một xiên thịt khoảng một kg coi như trả công”, ông Sình cười nhắc lại chuyện cũ.
Thời gian trôi qua, vùng núi Mẫu Sơn đã được đầu tư phát triển trở thành địa điểm du lịch nổi tiếng. Người Dao tại đây vẫn đem bản sắc văn hóa dân tộc mình khoe với du khách. Tiếng pí lè vẫn vang lên nhưng đã thưa vắng hơn trước. Người Dao biết thổi kèn hiện còn rất ít, chủ yếu là những người đã luống tuổi. Ông Triệu Sáng Sình buồn bã lắc đầu “ngày xưa kèn pí lè phổ biến, đi đâu cũng bắt gặp người sử dụng. Nhưng bây giờ lớp trẻ hiếm tìm thấy người đam mê học kèn, chúng tôi già rồi muốn truyền dạy cũng khó”.
Bà Hoàng Mai Dung, Trưởng phòng Văn hóa huyện Cao Lộc cho hay, kèn pí lè là nhạc cụ văn hóa truyền thống của người Dao được lưu truyền qua nhiều thế hệ, là di sản phi vật thể cần lưu giữ và kế thừa.
Hồng Vân