Hồi sinh sông Danube - bài học lịch sử cho dòng Mekong

Danube là con sông dài thứ hai ở châu Âu, chỉ sau sông Volga, Nga. Sông bắt nguồn từ vùng Rừng Đen của Đức, chảy qua 19 nước ở Trung và Đông Âu rồi đổ vào Biển Đen. Cũng giống dòng Mekong, Danube có vai trò rất quan trọng đối với cuộc sống của hàng chục triệu người tại những quốc gia mà con sông chảy qua.

Dòng sông được mệnh danh là "mạch sống châu Âu" này lại từng bị tàn phá nặng nề trong suốt hơn một thế kỷ. Sự xuất hiện của hàng chục con đập trên sông làm gián đoạn dòng chảy, ngăn chặn quá trình vận chuyển trầm tích từ thượng lưu xuống hạ lưu, gây ra tình trạng xói mòn ở nhiều nơi, khiến 80% vùng đất ngập nước của sông biến mất.

Bên cạnh đó, tập tính di cư của các loài cá cũng thay đổi theo. Hậu quả là tính đa dạng sinh học của khu vực giảm đi đáng kể, đồng thời đẩy những người dân có cuộc sống phụ thuộc vào con sông này lâm vào cảnh khó khăn.

Mọi chuyện bắt đầu chuyển biến khi 19 quốc gia mà sông chảy qua thành lập Ủy ban Quốc tế Bảo vệ sông Danube (ICPDR) vào năm 1998. Mục tiêu của tổ chức là thực hiện công ước về bảo vệ sông Danube bằng cách thúc đẩy việc quản lý, điều phối nguồn nước hợp lý, bảo tồn, cải thiện môi trường nước và áp dụng Chỉ thị Khung về nước của Liên minh châu Âu (EU).

Theo chuyên gia Fred Pearce, cố vấn môi trường cho tạp chí New Scientist, dù nỗ lực đến đâu đi chăng nữa thì con sông cũng không thể trở lại như thuở nguyên sơ và sự tồn tại của các đập trên sông vẫn là điều cần thiết. Dù vậy, để có thể bảo vệ và khai thác một cách bền vững nguồn tài nguyên quý giá mà con sông mang lại, sự chung tay góp sức của tất cả các nước có liên quan vẫn là yếu tố then chốt.

Chỉ thị Khung về Nước năm 2000 của EU yêu cầu tất cả các con sông phải trở lại "trạng thái tốt" vào năm 2015, với ý tưởng chấm dứt việc biến sông thành những hệ thống cống phục vụ công nghiệp hay các tuyến vận chuyển được kè hóa, bê tông hóa, cũng là một động lực chính trị mạnh mẽ khiến các nước phải không ngừng dốc sức vào công cuộc hồi sinh dòng Danube.

Từ đây, các vùng đất ngập nước của sông Danube dần trở lại. Quỹ Bảo tồn Thiên nhiên Quốc tế (WWF) năm 2006 xác nhận việc khôi phục các vùng đất ngập nước đã góp phần ngăn chặn đáng kể tình trạng lũ lụt trên dòng Danube.

Phần lớn sông hiện tại không còn tình trạng ô nhiễm, đủ tiêu chuẩn để có thể bơi lội mà không ảnh hưởng tới sức khỏe. Dù vậy, vấn đề đảm bảo dòng chảy thông suốt vẫn chưa được tháo gỡ.

Thời Trung cổ, những con cá tầm Beluga khổng lồ với kích cỡ gần bằng một chiếc xe buýt nhỏ thường bơi ngược dòng Danube để tới các khu vực xa xôi của nước Đức. Song gần 60 con đập mọc lên ở thượng nguồn đã cắt đứt tuyến đường di cư của loài cá này.

WWF đang phối hợp với ICPDR xây dựng một phương án giúp khai thông dòng chảy, mở đường di cư cho cá tầm cùng nhiều loài sinh vật khác. Một kế hoạch hành động đã được ICPDR thông qua, đặt ưu tiên hàng đầu vào việc bảo vệ loài cá tầm trên sông Danube.

Sông Mekong bắt nguồn từ Trung Quốc, chảy qua Myanmar, Lào, Thái Lan, Campuchia và Việt Nam. Như Danube, dòng chảy của sông Mekong hiện cũng chịu ảnh hưởng của nhiều con đập lớn. Ngoài lợi ích trước mắt, chúng cũng gây ra những thiệt hại khó có thể đong đếm cho những quốc gia mà con sông Mekong chảy qua, đặc biệt là các nước ở vùng hạ lưu.

Trung Quốc đã xây dựng trên đoạn sông Mekong chảy qua lãnh thổ của mình 6 con đập lớn. Nước này dự kiến xây dựng một chuỗi 7 đập trên đoạn sông trên, và nhiều khả năng sẽ gây ra những thay đổi nhanh chóng về mực nước cùng các tác động khác đối với khu vực hạ lưu, nơi hàng chục triệu dân của 4 nước Việt Nam, Campuchia, Lào và Thái Lan sống phụ thuộc rất lớn vào dòng sông.

"Mỗi con đập mà Trung Quốc xây lên đều tạo ra nguy cơ làm cạn kiệt dòng chảy lớn hơn, đặc biệt là khi cả đập Tiểu Loan và Nọa Trác Độ đều có vai trò là những đập trữ nước, hạn chế dòng chảy của sông", ông Milton Osborne, chuyên gia về Đông Nam Á tại Viện Lowy, một tổ chức tư vấn chính sách quốc tế ở Sydney, Australia, nói.

Chuyên gia này khẳng định rằng việc Trung Quốc đồng thời đưa tới 6 con đập vào hoạt động "sẽ gây tác động lâu dài tới vùng hạ lưu", trong đó có việc ngăn chặn dòng nước chứa phù sa nhiều dưỡng chất chảy xuôi dòng.

Tương tự, hai nước ở hạ lưu sông Mekong là Campuchia và Lào cũng đang lên kế hoạch xây dựng một loạt đập thủy điện trên con sông này. Trong tương lai gần, sẽ có khoảng 11 đập thủy điện chia cắt dòng sông Mekong thành từng đoạn nhỏ.

Mới đây, truyền thông Singapore và Campuchia đưa tin Thái Lan đang hút một lượng nước lớn từ sông Mekong để dự trữ, đồng thời sắp xây một số cửa chắn nước từ các nhánh sông Mekong và xây ba hồ chứa nước dự trữ phục vụ nông nghiệp nước này. Chuyên gia dự báo, tất cả những điều này sẽ làm cho tác động của biến đổi khí hậu, đặc biệt là việc lượng mưa sụt giảm nghiêm trọng, càng thêm tồi tệ, gây ra những nguy cơ chính trị và xung đột lớn cho khu vực và cả thế giới.

Vũ Hoàng

• Trung Quốc thông báo xả gấp đôi lượng nước ở Mekong
• Hệ thống hút nước sông Mekong của Thái Lan