Mặc dù niên đại đã tính đến hàng nghìn năm, song nền văn hóa Sa Huỳnh chỉ mới được phát hiện vào năm 1909. Nhân kỷ niệm một thế kỷ phát hiện nền văn hóa này, tỉnh Quảng Ngãi chuẩn bị tổ chức một hội thảo quốc tế "100 năm phát hiện và nghiên cứu di chỉ văn hóa Sa Huỳnh" vào ngày 24/7. Hoạt động này sẽ đánh giá chung ảnh hưởng của nền văn hóa suốt từ Quảng Bình đến Nam Bộ, mà trọng tâm là 3 tỉnh Quảng Ngãi, Quảng Nam và Bình Định. Dự kiến có 70 nhà nghiên cứu trong và ngoài nước tham gia hội thảo.
Theo Tiến sĩ sử học Đoàn Ngọc Khôi thuộc Bảo tàng Quảng Ngãi, năm 1909, nhà khảo cổ học người Pháp M. Vinet lần đầu tiên phát hiện ở Sa Huỳnh, huyện Đức Phổ, tỉnh Quảng Ngãi, có khoảng 200 mộ chum. Di tích khảo cổ đó được gọi là Dépot à Jarres Sa Huỳnh (nghĩa là Kho chum Sa Huỳnh).
Tuy mới được phát hiện và nghiên cứu trong vòng 100 năm trở lại đây, văn hóa Sa Huỳnh đã được xác định thuộc thời đại đồ sắt sớm, có nguồn gốc bản địa, địa bàn phân bố rộng, tập trung chủ yếu ở miền Trung Việt Nam. Cùng với văn hóa Đông Sơn (miền Bắc), văn hóa Óc Eo (miền Nam), văn hóa Sa Huỳnh (miền Trung) tạo thành tam giác văn hóa trên lãnh thổ Việt Nam.
Mộ chum Sa Huỳnh được nghệ nhân Lâm Dũ Xênh phối hợp với ông Tô Quang Dũng, chuyên viên phục dựng thuộc Hiệp hội UNESCCO Việt Nam, phục hồi nguyên dạng từ hàng nghìn mảnh gốm vỡ mộ chum Sa Huỳnh. Ảnh: Trí Nguyễn. |
Nghệ nhân Lâm Dũ Xênh, chuyên sưu tập những mẫu hiện vật thuộc văn hóa Sa Huỳnh cho biết, đặc trưng gốm Sa Huỳnh là hoa văn đơn sơ, sản xuất chủ yếu thủ công, chất liệu đất sét có pha cát xốp, không tráng men, sản phẩm nung nhẹ lửa, đều. Trong khi đó các sản phẩm thuộc nền văn hóa khác chủ yếu dùng đất cao lanh, có sử dụng men, nung ở nhiệt độ cao, hoa văn đa dạng.
Ngày nay vẫn còn rất nhiều di tích về văn hóa Sa Huỳnh tại tỉnh Quảng Ngãi như Gò Quê (xã Bình Đông huyện Bình Sơn) và xã Đức Chánh (huyện Mộ Đức). Xóm Ốc, suối Chình thuộc huyện đảo Lý Sơn cũng là nơi đã từng phát hiện nhiều cổ vật đặc trưng của nền văn hóa miền Trung này.
Dự kiến trong hội thảo sắp tới, bảo tàng các tỉnh Quảng Ngãi, Quảng Nam và Bình Định - nơi được mệnh danh là “cái nôi văn hóa Sa Huỳnh” tại miền Trung - sẽ cùng hội ngộ trưng bày, giới thiệu các hiện vật đậm nét riêng như mộ chum, gốm sứ, đồ trang sức, dụng cụ sinh hoạt…
Ngoài ra, nghệ nhân Lâm Dũ Xênh (quê ở thị trấn Châu Ổ, huyện Bình Sơn) cũng sẽ giới thiệu bộ sưu tập gồm các hiện vật: mộ chum, đồ trang sức tùy táng, vũ khí Đông Sơn, một số dụng cụ sinh hoạt…đặc trưng văn hóa Sa Huỳnh. Ông cũng trưng bày nhiều bộ sưu tập gốm sứ xưa của Sa Huỳnh (Đức Phổ), gốm Mỹ Thiện ở thị trấn Châu Ổ, Gò Sành (Bình Định), Quảng Đức (Phú Yên)… cùng dòng gốm Nam Bộ là Lái Thiêu, Cây Mai và Biên Hòa.
Trí Nguyễn