Đầu thế kỷ 20, dân số Hải Phòng khoảng 16.000 người, trong đó binh sĩ, kiều dân Pháp lên đến hàng nghìn. Vì vậy chính phủ Pháp chủ trương xây dựng nhà hát có quy mô lớn ở nội thành. Địa điểm được chọn để xây "Nhà hát Tây" theo cách gọi của người dân thời bấy giờ, là nền chợ cao ráo, rộng rãi của làng cổ An Biên. Năm 1900, chính quyền Pháp bắt chuyển chợ An Biên đi nơi khác, nhà hát được khởi công vào năm 1904 và đến 1912 thì hoàn thành. Ảnh: Nhà hát Hải Phòng trên một tấm bưu thiếp.
Công trình do kiến trúc sư Pháp mô phỏng theo các nhà hát của Pháp thời Trung cổ, coi trọng sự hiệu quả của thị giác, sự hòa hợp giữa hiện thực và hư ảo, sự tương phản bóng tối và ánh sáng, giữa tỷ lệ và nhịp điệu của vật liệu.
2 bên tiền sảnh là cầu thang xoắn ốc đồ sộ. Trụ và tay vịn cầu thang được làm bằng xi măng, bên trên mỗi trụ được gắn một đài hoa lớn bằng gang, 2 bên là đầu sư tử. Mỗi khi có sự kiện trọng đại, người ta sẽ cắm hoa tươi hoặc hoa giả trên những đài hoa này.
Nghệ thuật kiến trúc gây ấn tượng mạnh bằng trang trí cầu kỳ kết hợp với những đường cong mềm mại. Nguyên vật liệu xây dựng nhà hát được chuyển từ Pháp sang, thợ Việt Nam thi công dưới sự chỉ đạo của kiến trúc sư Pháp.
2 bên hành lang được được thiết kế thành đường cong ôm lấy hội trường chính, tiện cho khán giả ra vào và thông thoáng. Ánh sáng tự nhiên lọt qua ô cửa sổ hòa cùng ánh đèn tạo nên không gian huyền ảo. Các cửa ra vào đều được thiết kế cách điệu tựa chiếc cung đàn Lia của người Hy Lạp.
Nhà hát có sân khấu, 2 tầng ghế khán giả, với sức chứa khoảng 300 quan khách. Xung quang hội trường chính bố trí các cửa hình mái vòm theo kiểu Gothic. Tại tầng hai của hội trường được thiết kế 2 hàng ghế, chia thành 8 ô.
Phía trên bên sân khấu có tượng hình vị thần âm nhạc, bảo hộ cho các nghệ sĩ.
Trần nhà hát hình vòm, tạo tiếng vang và làm tôn thêm chiều cao. Vòm trần vẽ những lẵng hoa trang trí, ghi tên các nhạc sỹ, kịch sĩ châu Âu lừng danh như: Mozard, Beethoven, Molière, Corneille...
Những hình vẽ, họa tiết hoa văn bên trong và ngoài công trình bị phai mờ, hư hỏng một phần theo thời gian. Đến đầu những năm 2000, thành phố Hải Phòng đã mời các chuyên gia phục chế theo tiêu bản gốc.
Ngoài hội trường lớn dành cho việc tổ chức các sự kiện quan trọng, trên tầng 2 cũng như chung quan tòa nhà còn được thiết kế, bố trí gần 10 phòng lớn nhỏ phục vụ cho hội họp, thảo luận...
Toàn bộ phần chân móng của công trình được người Pháp xây toàn bằng đá xanh tự nhiên, cao hơn so với cốt đường khoảng 1,5 m. 3 mặt chung quanh nhà hát lớn, bờ rào thép và những chiếc cổng lớn được người Pháp dựng hơn 100 trăm nay vẫn được bảo tồn.
Nhà hát lớn Hải Phòng là địa danh lịch sử, ngày 20/11/1946, tại đây đã diễn ra trận đánh đẫm máu để bảo vệ thành phố. 13 chiến sĩ Vệ quốc đoàn và chiến sĩ tuyên truyền văn hóa Việt Nam do trung đội trưởng Đặng Kim Nở chỉ huy đã cầm chân lực lượng quân đội Pháp có xe tăng yểm trợ suốt một ngày đêm và tiêu diệt được 50 lính Pháp trước khi hy sinh. Ngày 9/12, Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch đã xếp Nhà hát TP Hải Phòng là di tích quốc gia.
Giang Chinh